Avtomatika elementlarining prinsipial sxemalarda grafik ifodalanishi

1
 , v, x
2
. Bu ifoda mantiqiy elementning kirishda xech 
bo‘lmaganda x
1
yoki x
2 
mavjud bo‘lsa, chiqishdagi y signali paydo bo‘qishini 
anglatadi. 
Prinsipial sxemada belgilanishi 
Rele ekvivalenti. 
Xaqiqiylik jadvali. 
X
1
X
2
Y 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
Sxemali yechimli: 
 
8.4 - rasm 
“VA-EMAS”
“VA-EMAS” funkciyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va 
matematik y= x
1
* x
2
ko‘rinishida ifodalanadi. U mantiqiy elementning chiqishdagi y 
signali, kirishdagi x
1 
va x
2
signali faqat bir vaqtda paydo bo‘lgandagina xo‘sil 
bo‘lmasligini anglatadi. 
Rele ekvivalenti
х
1
х
2
HL 
у 
у 
HL 
13 
y 
4 
&
1 
1 
9 12 
x
1
1 5
x
2
2 7
y 
x 
x 
Prinsipial sxemada belgilanishi 
х
1
y 
х
2
1 
у 
H
L 
у 
х
2
х
1

---

39 
Xaqiqiylik jadvali 
X
1
X
2
Y 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
Sxemali yechimi. 
 
8.5 - rasm 
 
“YOKI-EMAS” 
“YOKI-EMAS” funkciyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va matematik 
ifodalanishi: y= x
1
v x
2. 
Prinsipial sxemada belgilanishi 
Rele ekvivalenti 
Xaqiqiylik jadvali. 
X
1
X
2
Y 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
Sxemali yechimi. 
8.6 - rasm 
 
 
“USHLAB TURISH” 
y 
x 
x 
ý
у 
х
2
х
1
H
L 
HL 
13 
y 
14 
&
1 
1 
9 10 
x
1
1 5
x
2
2 7
HL 
y 
14 13 
1 
x
1
1 10
x
2
2 12

---

40 
“USHLAB TURISH” funksiyasi matematik y= (t-r) ko‘rinishida ifodalanadi. Bu 
funkciya mantiqiy elementning chiqishdagi y signali ko‘rinishida x ga signal 
berilganda r vaqt o‘tgandan keyin xosil bo‘lishini anglatadi. 
Prinsipial sxemadagi belgilanishi. 
Sxemali yechimi: 
 
 
 
 
8.7 - rasm 
 
“MAN QILMOQ”
“MAN QILMOQ funkciyasi matematik  y=x
1
 * x
2
ko‘rinishida ifodalanadi va u 
mantiqiy elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x
2
signalining mavjudligi 
va man qiluvchi x
1
signalining yo‘qligi paytida xosil bo‘lishini anglatadi.
Prinsipial sxemada belgilanishi. 
Xaqiqiylik jadvali 
X
1
X
2
Y 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
Sxemali yechimi. 
у 
Rele ekvivalenti
х
1
y 
х
2
&
y 
у 
х
2
x
1
Rele ekvivalenti 
H
L 
х 
y 
H
L 
у 
х
2
х
1
HL 
y 
6 13 
x 1 11

---

41 
 8.8 - rasm 
“IMPLIKASIYA”
“IMPLIKASIYa” funksiyasi matematik y=x
1 
*x
2
ko‘rinishida ifodalanadi. U 
mantiqiy elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x
2
signali yo‘q bo‘lsa yoki x
1 
signali bor bo‘lsa mavjud ekanligini anglatadi. 
Prinsipial sxemada belgilanishi. 
Rele ekvivalenti. 
Xaqiqiylik jadvali. 
X
1
X
2
Y 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
Sxemali yechimi: 
 
8.10 - rasm 
 
“XOTIRA” 
 
“XOTIRA” funkciyasi matematik y
2
= (x
1
 v y
1
) x
2
 ko‘rinishida ifodalanadi. Bu 
funkciya quyidagini anglatadi: mantiqiy elementning kirishdagi x
1
ga signal berilsa 
(xotirani ulash), to‘gridagi chiqishda signal xosil bo‘ladi. Bu xolat kirishdagi x
2
ga 
signal berguncha (xotirani o‘chirish), saqlanadi va kirishdagi x
1
ning xolatiig bogliq 
emas. 
х
1
y 
х
2
&
HL 
13 
y 
14 
1 
1
x
2
1 10
x
1
2 8 
х
1
х
2
HL 
у 
у 
HL 
13 
y 
16 
1 
1
x
2
1 10
x
1
2 8 

---

42 
Rele ekvivalenti 
Sxemali yechimi . 
 
 
 
 
8.11 - rasm. 
 
“LOGIKA-1” mantiqiy elementlari
Qisqacha texnik tavsif. Elementlarning tiplari va ularning vazifalari. 
T seriyasi 19 ta elementdan iborat bo‘lib, 4 ta gurushga bo‘lingan: 7 ta 
mantiqiy element, 3 ta funkcional element, 4 ta vaqt elementi, 5 ta kirish 
kuchaytirgichlari. 
Umumiy texnik ko‘rsatgichlar. 40 ming soatlik xizmat muddati, nuqsonsiz 
ishlash extimolligi r = 0,9 li ulanishlar soniga bogliq emas. 
Elementlar quydagi shartlarda normal ishni ta’minlaydi:
-iste’moldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15% bo‘lganda: 
-tashqi mushit xarorati -40° dan + 50°
 
S gacha bo‘lganda: 
-atrof muxitning nisbiy namligi 90% gacha va xarorati 25
0 
S bo‘lganda: 
-4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar. 
Tranzistorli elementlar ishi ishonchli, sozlanishga va tayyorlanayotganida, 
ishlayotganida rostlanishga mushtoj emas, kuzatib turishni talab qilmaydi, atrof 
muxitning no‘maqul sharoitida xam ishlay oladi. Ko‘pchilik elementlar diskretli
signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi 
(shartli “0” bilan belgilangan kichik daraja “1” bilan belgilangan katta daraja). “0” 
signali o‘zgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi, “1” signali o‘zgarmas tokda 4 voltdan 
kam bo‘lmasligi zarur. Signallarning qutbiyligi manfiy. T seriyali elementlar 
kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin. Elementlarning 
iste’mollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt. Siljish kuchlanishi -plyus 6V. 
Kirish signali “1” -4...12 V, kirish signali “0” -0..1 V. 
Elementlar konstruksiyasi. 
Elementlar quyidagicha modul ko‘rinishida tuzilgan: yarimo‘tkazgich, 
rezistorlar va boshqa detallar pechat montajli getinaksdan qilingan plataga 
o‘rnatilgan. Ular polistirol qutichaga joylashtirilib,epoksid asosli kompaund bilan 
quyilgan. Konstrukciyalarni bo‘laklarga bo‘lib va remont qilib bo‘lmaydi. 
Asosiy mantiqiy elementlar. 
х
2
х
1
y
1
HL 
у
2
у 
HL 
13 
y 
4 
1 
1
x
2
1 10
x
1
2 8 

---

43 
1. T-107 elementi (9.12-rasm). 
T-107 elementi “VA” funkcsiyani bajarish uchun xizmat qiladi. Tashqi 
kommutatsiyasiz T-107 elementi ikkita “VA”sxemasini 
8.12-rasm. T-107 elementi 
 
bajaradi: bitta 10 chiqishi bilan 4ta kirishga (2, 4, 6, 8 chiqishlari), ikkinchisi 11dagi 
chiqish bilan 2ta kirishga ( 5, 7 chiqishlari). V5 va V6 diodlirining tashqi 
kommutatsiya yordamida 4ta kirish biln ikkita “VA” sxemasi yoki 6ta kirish bilan 
bitta “VA” sxemasi va 2ta kirish bilan “VA” sxemasini bajarish mumkin. 9 va 13
chiziqlari o‘rtasiga ulangan tashqi rezistor yordamida 4ta kirish bilan bitta “VA” 
sxemasiga, 2ta kirish bilan ikkita “VA” sxemasini bajarish mumkin. 
T-303 elementi (9.13-rasm) istalgan bir kirishga (1, 7, 5) signal bergandan so‘ng 
chiqish signalini (r vaqt ushlab turish bilan) shosil bo‘lishini ta’minlaydi. Kirish 
signali yo‘qolishi bilan chiqishdagi signal sham yo‘qolib ketadi. 
Sxemaning 
ishini ko‘rib chiqamiz. Chekka kaskad ikkita kirish bilan YOKI-EMAS elementi 
rolini bajaradi: bir kirish diodli, ikkinchisi-rezistorli. 
Rezistorli kirish zanjiri: tranzistor kollektori V
1
, R
4
rezistori, V
4
tranzistor bazasi. 
Diodli kirishning zanjiri: tranzistor V
3
kollektori, V
8
diodi, V
4
tranzistor bazasi. 
Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yo‘qolganida paydo 
bo‘ladi, ya’ni V
1
va V
3 
tranzistorlari bir vaqtda to‘yinadi.

---

44 
8.13-rasm. T-303 elementi
Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R
5 
va R
6 
rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qo‘yilgan C
1
kondensatorni qaytadan 
zaryadlash printsipi qo‘llanilgan. Kirish signali bo‘lmagan taqdirda V
1
tranzistorni 
kolletoridagi kuchlanish iste’moldagi kuchlanishga ya=in bo‘ladi, chunki