Avtomatika elementlarining prinsipial sxemalarda grafik ifodalanishi

4.Sxemaning ishlash tartibi 
Fotorezistor FR-2 ranzistor VT bazasiga xamda R5, R6 rezistorlar bilan ketma 
– ket ulangan. Fotorezistorning sezgirligini oshirish uchun t1 va T2 tranzistordan 
iborat kuchaytirish qo‘llanilgan. Fotorezistor FSK germetik tipidagi bevosita FR-2 
fotorelening korpusiga yoki 15 m uzoq bulmagan masofada o‘rnatilishi mumkin, 
lekin unga fakat muxitning tabiiy yoritganligi ta’sir etishi shart. 
Rele yoki K kontaktorning galtagi T2 tarnzistorning kollektor va emmeterga 
ulangan va kushiluvchi kontakt K orkali K releni ishga tushirishga xizmat qiladi. 
Diod D yarim davrli tugrilagich sifatida ya’ni o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka 
aylanuvchi kondensator S to‘grilangan tokning pulsatsiyasini silliqlovchi vositalar 
sifatida xizmat qiladi.FR-2 fotorezistorning sxemasi qo‘ulda xamda avtomatik 
rejimlarda ishlatish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, A almashib ulangich vositasida 
amalga oshiriladi. (10-rasm). Sxemadagi 6 rezistori obe’ktining tabiiy yoritilganligi 
darajasiga qarab sxemani moslash uchun xizmat qiladi. 
Sxemani qo‘lda boshqarish rejimga o‘tkazish uchun A almashib ulangich 
xolatiga o‘tkazamiz va K relening galtagidan FU-SA-A 1-2-K-3-4 zanjiri bo‘yilab 
tok oqib o‘tadi. Rele K ishga tushib qo‘shiluvchi kontaktlari K-1 okali Ye1, Ye2,Ye3 
lampalarni tok manbaiga ulaydi va ular yopiladi.lampalarni uchirish uchun A 
almashib ulangich O xolatiga keltiriladi va rele K ishdan to‘xtaydi xamda uning J-1 
kontaktlari ajraladi. 
Sxema avtomatik rejimda ishlashi uchun A almashib ulangichni «AVT» 
xolatiga o‘tkazamiz. Bunda sxemaning ishlashi fotorezistor yoki fotodatchik RG 
qarshiligi miqdorining yoritganlik darajasiga nisbatan o‘zgarishiga boglik bo‘ladi, 
ya’ni ob’ektning yoritganlik darajasi orqali nazorat qilinadi. 
Agar ob’ektning yoritganlik darajasi pasaysa, ya’ni qorongilashsa fotorezistor 
ichki qarshiligi oshadi va R5, R6 dan iborat kuchlanish taksimlagichda 
potenciallarining taqsimlanishga ro‘y beradi. Chunki tarmoqdan o‘tayotgan tokning 
miqdori kamayadi, tokning miqdori esa Kirxgof qonuniga asosan A nuqtaga nisbatan 
qo‘payadi. Bu xolatda UT1 tranzistorning bazasida potencial pasaiyb u yopik rejimga 
o‘tadi va 4,3 zanjirdan tok o‘tmaydi, chunki bu paytda bazadagi potencalning ishorasi 
musbatga aylanadi. Shu vaqtning o‘zida UT2 tranzistorning bazasida xam musbat 
potencial xosil bo‘ladigan va u xam yopiq rejimga o‘tadi. Bu xolatda 9-10-11-12 
zanjiridan o‘tayotgan tok miqdori oshadi va rele K ishga tushib o‘zining K1 

---

56 
kontaktini ulaydi. Rele K ishga tushadi xamda K 1 kontaktlarini ulab YeL1, YeL2, 
YeL3 lampalarini yondiradi.
Agar ob’ektning yoritganlik darajasi yetarli miqdorda bo‘lsa, UT1 
tranzistorning bazasiga uning emmitorga nisbatan fotorezistor R5,R6 rezistorlardan 
iborat kuchlanish taqsimlagichlan manfiy potencial beriladi. Tranzistor UT ochiladi 
va R4, R3 rezistorlar orqali tok o‘tadi. Tranzistor R12 bazasiga R3 rezistor orqali 
xuddi shunday potencsial beriladiki bunda u xam ochiq rejimga o‘tib, o‘zidan R 
rezistori orqali tok o‘tkaziladi va galtagi ushlaydi. 
Bu xolatda K relening galtagidagi kuchlanish miqdori uning ishga tushishi 
uchun yetarli bo‘lmaydi va ishga tusha olmaydi. Uning K1 kontakti qo‘shilmaydi va 
rele K ishga tushmaydi, uning K1 kontaktlari qo‘shilmaydi YeL1, YeL2, YeL3 
lampalar yonmaydi. 
6.1-rаsm. Yoruglikni avtomatik rostlash tizimining principial elektr 
sxemasi.