Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

2 .6 . D etonatsiya datchigi
D etonatsiya d a tch ik larin in g tuzilishi va ishlash prinsipi b o ‘- 
yicha h a r xil turlari m avjud. D etonatsiyani an iq lash d a pyezokvarsli 
vibratsiya datch ig id an foydalanish eng keng tarqalgan usuldir. D a t­
ch ikning (2 .4 -rasm ) b a rc h a elem entlari tita n q o tish m asid an tay-
68

---

yorlangan asos 1 ga m ah k a m la - 
nadi. P y ezoelektr o ‘zgartgich b ir- 
biriga parallel ulangan ikkita kvarsli 
p y e z o ele m e n tla rd a n tashkil to p ­
gan. D etonatsiya yuzaga kelganda 
inersiya m assasi 3  p y ezo elem en t- 
lar 2  ga m a ’lum c h a sto ta va kuch 
bilan ta ’sir qiladi. Pyezoeffekt n a ­
tijasida kvars p lastinalarida o ‘zga- 
ru v chan signal yuzaga keladi va u 
yupqa je z folga 4  yo rd am id a tash - 
qariga uzatiladi.
2 .4 - r a s m . 
D e to n a ts iy a d atch ig i:
1 ~  asos; 2  - p y ezo elem en tlar; 3 — 
inersiya m assasi; 
4 -  je z folga; 5 -  
q o p q o q ; 
6 -  kabel.
2.7 . Dvigatel tirsakli valining aylanishlar chastotasi va 
holati datchiklari
D vigatellam i avtom atik boshqarish elektron tizim larining zam o- 
naviy tu rla rid a a y la n ish la r c h a sto ta si d atch ig i sifatid a induktiv 
d a tc h ik la r ishlatiladi. D atch ik nazo rat qilinayotgan valdan harakat 
olayotgan tishli gNldirak tepasiga 0 ,8 - 1 ,5 m m tirqish bilan q o ‘z- 
g ‘alm as holda joylashtiriladi. D atch ik m agnit yum shoq poMatdan 
tay y o rlan g an , q u tb uchligiga ega b o ‘lgan d oim iy m ag n itd an va 
induktiv g ‘altakdan tashkil topgan. Ferrom agnitli tishli gMldirakning 
tishi d atc h ik o ‘zagi old id an o ‘tg an d a g ‘altakda o ‘zgaruvchan tok 
hosil b o ‘ladi. H avoli tirqish kattaligi va tish n in g o ‘lcham lari signal 
am plitudasiga k atta t a ’sir k o ‘rsatadi. Im pulslarning o ‘tish chastotasi 
g 'ildirakdagi tish larn in g soniga b o g liq lig i aylanishlar ch asto tasi ni 
qiyinchiliksiz aniqlash im koniyatini beradi. Tirsakli valning ho latin i 
qayd qilish u c h u n tishli g ‘ildirakga m axsus belgi — «tish» q o ‘yilgan. 
U p o rsh e n 1 -silin d rin in g y u q o ri c h e k k a n u q ta s id a n o rtg a n d a
im puls beradi. Tirsakli valning holati ikkita alo h id a (2 .5 -rasm ) 
yoki b itta d a tc h ik (2 .6 -ra sm ) y o rd am id a aniqlanishi m um kin.
A ylanishlar chastotasi va b u rch ak holatini oN chash u c h u n a v to ­
m obil elektronikasida y a rim o ik a z g ic h li X oll datchiklari h am keng 
k o ia m d a ishlatiladi. M asalan, Fransiya olim lari to m o n id a n tak lif 
qilingan b u rch ak tezligini o ic h a s h u c h u n m o ija lla n g a n Xoll d a t­
chigi sam ariy -k o b altd an tayyorlangan doim iy m agnit va Xoll ele-
69

---

2 .5 - r a s m . 
A y la n ish la r c h a sto ta si va tirsakli v aln in g h o la ti d atch ig i:
/ - d o im iy m ag n it; 
2 -  ay lan ish la r ch asto tasi d atch ig i; 3 — dvigatel k arteri; 4 -
g 'a lta k ; J - tish li g lild irak ; 6 - tirsakli v aln in g h o la ti d a tc h ig i; 7 - tirsakli 
v aln in g h o la tin i k o ‘rsatu v ch belgi.