Avtomobil transporti muxandisligi

Yemirilish. Detallarga davriy yuklamalar ta’sir etganda ro‘y beradi. Bunday
yuklamalar detallar bardoshlik chegarasidan yuqori bo‘ladi. Sekin-asta paydo
bo‘ladigan charchash darzlari ma’lum bir yuklamalar sonidan keyin detallarning
charchash yemirilishiga olib keladi. Masalan, ressoralar, kronshteynlar, yarim o‘qlar,
rama, (asosan og‘ir ekspluatatsiya sharoitlarida).
Detallar shaklining o‘zgarishi, asosan, egiluvchan (po‘lat) yoki mo‘rt (cho‘yan)
detallarning oquvchanlik chegarasi yoki mustahkamlik chegarasidan o‘tib ketganda
sodir bo‘ladi.
Zanglash (korroziya) atrof-muhitning detalga tajovuzkorona ta’siridan kelib
chiqadi. Bunda metall oksidlanadi, mustahkamligi pasayadi, tashqi ko‘rinishi
yomonlashadi. Zanglashning asosiy sabablari – tashqi muhitdagi tuz eritmalari, suv
va tuproqdagi kislotalar va ishlatilgan gazlardagi ayrim unsurlar (elementlar).
Zanglashga ko‘proq kuzov, kabina, rama, ta’minot va sovutish tizimlari, quvur
o‘tkazgichlar moyil bo‘ladi.
3.2 Ishqalanash va uning turlari
Ishqalanish deb o‘zaro bog‘lanishda ishlaydigan ikki jism (detal)ning bir-biriga
nisbatan siljishida paydo bo‘ladigan qarshilikka aytiladi.
Jismlar siljish yo‘lida paydo bo‘ladigan ishqalanish kuchini bartaraf etishga
ishqalanish ishi deb aytiladi. Detallar yeyilishining jadalligi ishqalanish ishiga, uning
yo‘liga va ishqalanish sharoitlariga bog‘liq. Aylanayotgan detallar uchun ishqalanish

---

15
yo‘li (masalan, tirsakli valning podshipnigi) val aylanishlari sonining uning aylana
uzunligiga ko‘paytmasi bilan topiladi. To‘g‘ri harakat qilayotgan detallar uchun esa
(masalan, porshen halqalari) ishqalanish yo‘li yurishlar sonining yurish uzunligiga
ko‘paytmasi bilan aniqlanadi.
Ishqalanish turlari asosan uch xil bo‘ladi (3.1-rasm):
1. Quruq ishqalanish. Ob’ektning ishqalanayotgan sirtlari bir-biri bilan bevosita
tutashib, o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi. Ular orasida moy bo‘lmaydi (masalan, transport
vositasi g‘ildiraklarining tormoz ustqo‘ymalari bilan barabanlari orasidagi
ishqalanish). Quruq ishqalanishda ishqalanish kuchi tutashayotgan detallar
mikronotekisliklarining bir-biriga tegishidagi qarshiliklar va unda paydo bo‘ladigan
molekular ilashuv natijasida sodir bo‘ladi. Molekular ilashuvlar esa notekisliklar
kontaktlarida juda katta solishtirma bosimlarning vujudga kelishi natijasida paydo
bo‘ladi.