Avtomobil XX asr sivilizatsiyasining yorqin ramzi hisoblana-di

1- rasm. Lok-bo‘yoq qoplamining tuzilishi.

Gruntovkalar lok yoki emallarning yaxshi ilashishi uchun xiz­ mat qiladi, ular bo‘yaladigan sirt (metall, yog‘och) bilan lok-bo‘yoq qoplamalar o‘rtasida bog‘lovchi qatlam vazifasini o‘tay-di. Gruntovkalar lok-bo‘yoq qoplamida muhim vazifani bajaradi, ya’ni pardaning qarshiligi yuqoriligi hisobiga metallni korroziyala-nishdan saqlaydi. Gruntovka – grunt tashkil topgan material, odat-da, kist, bo‘yoq sepuvchi moslama yoki botirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Sirtni bo‘yashga tayyorlash va gruntovkalash o‘rtasidagi vaqt juda qisqa bo‘lishi maqsadga muvofiq, chunki bu vaqtda sirt-ga chang o‘tirishi, yoki sirt zanglashi mumkin. Grunt quritilgani-da unchalik katta bo‘lmagan qalinlikka (15–20 mkm) ega bo‘la-di. Gruntovka qilingan sirtdagi sidirilgan chiziqlar, hosil bo‘lgan pachoqlar to‘la saqlanadi. Detallarni tayyorlashda ular sirtida chiziqlar va turli notekisliklar bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim, mavjudlari esa mexanik ishlov berish yo‘li bilan bartaraf etiladi. Unda ham iloji bo‘lmasa, mahalliy va umumiy shpaklovkadan foy-

268
dalaniladi. Mahalliy shpaklovka yuzadagi yirik notekisliklarni bar-taraf etish uchun beriladi. Umumiy shpaklovka bo‘yaladigan bu-tun sirtni silliqlash maqsadida beriladi. Mahalliy shpaklovkalashda tarkibida 75–80 foiz to‘ldiruvchi (bo‘r, oxra va boshqalar) bo‘lgan quyuq pasta (shpaklovka)dan foydalaniladi. Quriganida elastikligi yetarli bo‘lmasligi, darzlar va yoriqlar paydo bo‘lishini e’tiborga olib, bir marta surtishdagi qalinligi 0,5 mm dan ortmasligi lozim. Shpaklovkaning har bir qatlami (ularning soni ikkitadan ortmaydi) yaxshilab quritiladi va dag‘al abraziv jilvir qogozlar (N 80–120) yordamida jilvirlanadi va chang hamda abraziv kukunlardan tozala-nadi.
Zarur bo‘lganida, bo‘yaladigan umumiy sirtni tekislashda sirt-ga 50–100 mkm qalinlikda umumiy shpaklovka beriladi va quri­ tilganidan so‘ng kichik donali N 150–220 jilvir qog‘oz bilan jilvir-lanadi. Umumiy shpaklovka bo‘yoq sepuvchi moslama yordamida beriladi.

Ishlov berilgan shpaklovka, u bo‘lmaganida esa, gruntovkalan-gan sirtga bir necha qatlam bo‘yoq beriladi. Bo‘yoq qatlami soni qatlamning tashqi ko‘rinishi, ekspluatatsiya sharoiti va boshqa sha-roitlarga asoslanib tanlab olinadi.

Bo‘yoq yuzaga grunt kabi cho‘tka, purkagich, shu jumladan, elektrostatik maydon, botirish, quyish va boshqa usullar bilan be­ riladi. Bo‘yoqning har bir qatlami alohida quritiladi, tashqi qatlam qo‘shimcha ravishda jilvirlanadi, jilolanadi, loklanadi.

Yengil avtomobillarning kuzovlari qoplami grunt, mahalliy va umumiy shpaklovkalar va 3 tadan 7 tagacha qatlam bo‘yoqdan iborat bo‘ladi. Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha ular 1- klass talablari-ga mos kelishi lozim (1054–82), ya’ni sirti silliq, bir xil rangda bo‘lishi va boshqa nuqsonlar bo‘lmasligi lozim. Yuk avtomobil­ larining kuzovlarini bo‘yashda gruntovka, mahalliy shpaklovka va 2–3 qatlam bo‘yoq beriladi. Qatlam 2- klass talablariga mos kelishi kerak (tekis, silliq yuzalarda mayda dog‘lar, chiziqlar va boshqalar bo‘lishiga ruxsat etiladi).

269
Avtomobillar ramasi, neft mahsulotlari taralari, o‘tkazgich qu-vurlar va boshqalar 3- va 4- klass talablari asosida bo‘yaladi. 3- va 4-klass qoplami 1–2 qatlam bo‘yoqdan (ba’zi hollarda gruntsiz) iborat bo‘ladi va metallni korroziyadan, yog‘ochni chirishdan hi-moyalaydi. Bunda notekisliklar, ko‘zga tashlanadigan nuqsonlar (qoplamning himoya xususiyatiga ta’sir etmaydigan) bo‘lishiga ruxsat etiladi.

Lok-bo‘yoq materiallarining asosiy komponentlari lok, grunt, shpaklovka, bo‘yoq va plyonka hosil qiluvchilardan iborat.

Suyuq (paxta, kungaboqar va boshqa moylar) va qattiq (alifning turli navlari) plyonka hosil qiluvchilar hisoblanadi.

Plyonka hosil qiluvchining tegishli erituvchidagi eritmasi lok deyiladi.

Plyonka hosil qiluvchi turiga ko‘ra ikki:

Alif + pigment → moyli bo‘yoq; Lok + pigment → emalli bo‘yoq

ko‘rinishida bo‘ladi.

Pigment sifatida metall oksidlari kukunlaridan (temir, qo‘rg‘o­ shin, rux, titan va boshqalar), yaxshilab maydalangan tabiiy noor-ganik moddalar (bo‘r, oxra) va aluminiy kukunidan nisbatan ko‘p foydalaniladi. Pigmentning asosiy vazifasi bo‘yoqqa rang berish-dan iborat.

Lok-bo‘yoq materiallari tarkibiga plyonka hosil qiluvchi, eri­ tuvchi va pigmentlardan tashqari qovushoqligini kamaytirish uchun qo‘shimcha, qoplam elastikligini oshirish uchun plastifikatorlar, bo‘yoqning tezroq qurishini ta’minlash uchun sikkativ (kataliza-tor) lar qo‘shiladi.

11. 
    
    3. Lok-bo‘yoq materiallari va ular asosidagi qoplamlarni markalash
    

Mamlakatimizda lok-bo‘yoq materiallari 825–73- sonli Davlat standartiga ko‘ra, ular asosidagi qoplamlar esa 9. 032–74- sonli

Davlat standartiga ko‘ra markalanadi.

9825–73- sonli Davlat standartiga ko‘ra loklar, gruntovkalar, shpaklovkalar va bo‘yoqlarni markalashda chapdan o‘ngga tomon o‘qiladigan 5 ta belgilar guruhidan foydalaniladi:

1- guruhga quyidagilardan biri kiradi: lok, gruntovka, shpaklov-ka, emal.

2- guruhga 2 ta harf bilan ifodalanadigan asosiy plyonka hosil qiluvchilar ko‘rsatilgan bo‘ladi.

Asosiy plyonka hosil qiluvchilar quyidagicha belgilanadi:

Epoksi-efirlar ........................................................................................	ЕФ
Bitumlar .................................................................................................	ВТ
Gliftallar ................................................................................................	ГФ
Pentaftallar ............................................................................................	РФ
Poliefirlat ................................................................................................	PE
Fenolli ...................................................................................................	ФЛ
Perxlorvinilli .........................................................................................	XB
Poliakrilli ..............................................................................................	AK
Nitrosellulozali ......................................................................................	HC
Kanifolli ................................................................................................	КФ
Shellakli ...............................................................................................	ШЛ
Eritilgan moyli .....................................................................................	MA
Polivinilasetatli ......................................................................................	ВЛ
Poliakril smolalarining sopolimerlari ...................................................	AC
Melaminli .............................................................................................	МЛ
Mochevinali ........................................................................................	МШ
Epoksidli ...............................................................................................	ЕП
Alkid-stirolli ..........................................................................................	MC
Kremniyorganik ....................................................................................	КО
Yantarli ..................................................................................................	ЯН

270 271

2- guruh belgisidan so‘ng chiziqdan keyin keladigan 3-guruh belgisi qoplamaning ishlatilish sharoitini belgilaydi.

Vazifasiga ko‘ra lok-bo‘yoq materiallarining ishlatilishi:

Gruntovka va loklar 0

Shpaklovkalar 00

Atmosfera ta’siriga chidamli 1

Atmosfera ta’siriga chidamliligi

chegaralangan (yopiq joyda, xonada

foydalanish tavsiya etiladi) 2

Konservatsion 3

Suv ta’siriga chidamli 4

Teri, rezina materiallarni tashqi

tomondan qoplash uchun 5

Moy va benzin ta’siriga chidamli 6

Kimyoviy ta’sirga chidamli 7

Issiqlik ta’siriga chidamli (60°С dan 500°С gacha) 8

Elektroizolatsion 9

4- belgidagi 1, 2 yoki 3 ta raqam bilan ifodalanadigan belgi ushbu lok-bo‘yoq materialiga berilgan tartib raqamini ko‘rsata-di va 3- belgi bilan 4- belgi orasida chiziqcha bo‘ladi yoki uzilish bo‘lmaydi.

5- guruh belgisida bo‘yoqning rangi ko‘rsatilgan bo‘ladi. Masalan, gliftal smola asosidagi gruntovka – ГФ–020, nitrolok

asosidagi shpaklovka – HC–008. Tashqi qoplam hosil qilish uchun zangori himoyalovchi nitroemal – HC–11–15 himoyalovchi-zan-gori. Atmosfera ta’siriga chidamli jigarrang moyli bo‘yoq MA–11 jigarrang ko‘rinishida belgilanadi.

Lok-bo‘yoq materiallari asosida olinadigan qoplamlar chapdan o‘ngga qarab joylashtiriladigan quyidagi elementlar asosida belgi-lanadi:

– qoplamning asosiy materiali markalanishi (9825–73- sonli

Davlat standarti bo‘yicha);

– tashqi ko‘rinishi bo‘yicha qoplam klassi (rim raqami bilan I dan VII gacha belgilanadi);

272
– qoplamning ekspluatatsiya sharoiti.
Ekspluatatsiya sharoiti bo‘yicha qoplamlar quyidagi guruhlar-ga bo‘linadi: P – xona ichida chidamli (avtomobillarning ichini bo‘yashda ishlatiladi); A – atmosfera ta’siriga chidamli (avtomobil­ larning tashqi sirtlarini bo‘yashda ishlatiladi); T – issiqlik ta’siriga chidamli (termik sexlarning jihozlari bo‘yaladi); E – elektroizolat-siyalovchi (elektr uskunalari bo‘yaladi); X – kimyoviy ta’sirlarga chidamli (akkumulatorlarni ta’mirlash uchastkalarining uskunalari bo‘yaladi); XK – kislotalar ta’siriga chidamli; ХШ – ishqorlar ta’siriga chidamli; В – suv ta’siriga chidamli (yuvish uskunalarini bo‘yashda); Б – benzin ta’siriga chidamli (yonilg‘i baklari, yonilg‘i quyish uskunalari bo‘yaladi); M – moy va konsistent surkov mate-riallari ta’siriga chidamli.

Masalan, moy ta’siriga chidamli melaminoalkidli qizil rangli qoplam quyidagicha markalanadi: Emal МЛ–12–90, qizil, II, M.

11. 
    
    4. Asosiy lok-bo‘yoq materiallari