Axborot texnologtyalariuniversiteti mtgranova elvira aslam gvna, pozilova shahnoza xaydaraliyevna

0 ‘qituvchining muomala madaniyatining tarkibiy qismi 
nutq madaniyati bilan bog‘liq. (Biz o‘z ishimizning bir 
mavzusini « 0 ‘qituvchi nutqi - pedagogik mahorat shartidir» 
deb nomlaganmiz, u mavzuga o ‘qituvchi nutqi haqida to‘lik 
tafsilot berilgan. X.B.).
131

---

Chunki nutq va unda ifodalangan so‘z kishiga ta’sir etuvchi 
qudratli psihologik kuchga ega. Uni faqat o ‘zining mazmuni bilan, 
balki so‘zlovchining aytilayotgan fikrini ifoda qilish uslubi bilan 
ham ta’sir darajasi va qudrati yanada ortishi mumkin.
«Ingliz dramaturgi B.Shou aytganidek, «На» so‘zini aytishning 
50 dan ortiq uslubi bor, «Yo‘q» so‘zini ham shuncha uslubi bor, 
ammo bu so‘zni yozishni faqat bir uslubi bor». (Xalq ta’limi 
jurnali, 2003-yil, 3 - son, 49-bet).
Bu fikming zamirida muloqot madaniyatiga doir juda nozik 
ko‘chirim ma’no yashiringan. Zotan o‘qituvchi muloqotining 
zamirida so‘z, fikr turar ekan, fikmi bayon etish ifodasi har bir 
o‘qituvchining saviyasi, m a’naviy dunyosi, madaniyatiga bog‘liq. 
Bundan kelib chikadiki, o‘qituvchi o‘z muomalasida me’yomi 
bilishi lozim.
О‘qituvchining muloqot madaniyati nafaqat shaxslararo 
munosabatlarda, balki shu bilan birga ishlab chiqarish, mehnat 
jamoasi, ota-onalar bilan, jamiyat hayotiga ham kerakligini hisobga 
oladigan bo‘lsak, bugungi kunda o ‘quvchi, talabalar fe’l- atvorini 
o ‘rganish, 
ulaming bir-birlariga mehr-muruvvatli bo‘lishga 
o‘rgatish, diniy aqidaparastlik tomir otayotgan hozirgi davr uchun 
jamiyatni insonparvarlashtirish eng muhim, dolzarb vazifa bo‘lib 
kelmoqda.
Umuman olganda, muloqot madaniyatini takomillashtirish 
umuminsoniy ehtiyoj sifatida o‘z ahamiyatini yuqotrnagan. Atoqli 
adib B.Shou so‘zlari bilan aytgand: «Biz hozir havoda qush kabi 
uchishni, suvda baliq kabi suzishni o‘rganib olgan bo‘lsakda, bizga 
bir narsa - insonlardek yashashni o‘rganib olish yetishmaydi». 
Mashhur izquvar Sherlok Holms ta’kidlaganidek : «Har bir inson 
o‘z xususiyatiga ko‘ra hal etilmaydigan jumboq»dir. Kishilar xulqi, 
fe’l-atvori bilan bir-birlaridan farq qiladilar, ammo ular orasidagi 
o‘xshashlik miqdori minimum foiz doimiy holatda saqlanib qoladi.
Demak, odamzodning tashki turqi - tarovatigina emas, balki 
ichki olami, masligi. Insoniy qiyofasi, hozirgi ko‘rinishi va 
holatdagi yetib kelishi uzoq tarixiy kamolot natijasidir. Bu kamolot 
natijasida esa kishilar o‘rtasidagi muloqot hamda muomala 
madaniyati turganligi sir emas. Shu sababli о‘qituvchining muloqot
132

---

madaniyatida ham oqilola ehtiyojni anglab olish eng muhim 
vazifadir.
Muloqot shu darajada muhim ekan, biroq shaxslataro 
muloqotga hech kim, hech kayerda maxsus o‘rgatilmaydi.
0 ‘qituvchining ish faoliyati davomida o‘quvchilar bilan 
muomala - munosabatlari katta o ‘rin egallaydi. Bu jarayonda bola 
insoniyat to‘plagan bilimlami, muomala qilish tajribalarmi egallab 
oladi. 0 ‘qituvchi esa pedagogik jarayonda asosiy shaxs bo‘lib 
xizmat qiladi, unga yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash vazifasi 
yuklatilgan. 
Shuning 
uchun 
ham 
o‘qituvchiga 
bolaning 
muomalasiga, ax'loqiga, xulqiga nisbatan alohida, katta talablar 
quyilgan.
0 ‘qituvchi hayotga endigina qadam quyayotgan bolalar bilan 
doimo muloqotda boiadi. Bolalar о ‘qitish va tarbiyalash 
jarayonida 
umuminsoniy 
va 
milliy 
urf-odat 
mezonlarini 
0
‘zlashtiradilar. 0 ‘quvchi muomala odobini, muloqot olib borish 
yo‘lini asosan o‘qituvchi timsolida anglab oladilar. Muallim bola 
uchun bir umr ideal, ibrat, namuna bo‘lib qoladi.
Afsuski, hamma muallimlar ham bolalar nazarida shunday 
bo‘lib qolmaydi. 0 ‘zining qo‘pol muomalasi bilan o ‘quvchini 
o‘qishdan sovitib, dilini ranjitadigan o‘qituvchilar ham ahyon- 
ahyorida uchrab turadi, albatta. Hayotda, amaliyotda bunga ko‘plab 
misollar topiladi. Bunday o ‘qituvchilar bolalar orasida obro‘ orttira 
olmaydilar.
0 ‘qituvchi bilan o ‘quvchi o‘rtasidagi muloqotni tartibga 
soluvchi talablardan biri bolaning xulqini, muomalasini, bola 
bajargan ishini odilona to‘g‘ri baholashdir. Xulqi, muomalasida esa 
bolaning biror kishi yoki narsaga munosabati ham ifodalanadi.
Pedagogik faoliyatda sinfdan va maktabdan tashkari ishlar 
o ‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasidagi muloqotning muhim 
sohalaridan biri hisoblanadi. Sinfdan va maktabdan tashkari 
ishlaming turi nihoyatda ko‘p bolib, o ‘qituvchi tomonidan 
muloqot jarayonida u ishlami xususiyati va bajarish jarayoni, 
natijasi haqida tuliq tushuntirishiga bog‘liqdir.
Muloqotlar jarayonida o‘qituvchi ayrim talablarga rioya 
qilishiga to‘g‘ri keladi:
133

---

0 ‘z ishi jarayonida o‘qituvchi har bir o ‘quvchining kadr -
kimmatini inson sifatida hurmat qilishi, o ‘quvchiga nisbatan 
ishonch;
Bolaga 
mehribon, 
g ‘amxo‘r 
bo‘I ishi, 
shodligiga 
ham, 
tashvishlariga ham sherik bo‘lish;
Bolalar bilan har qanday muloqot jarayonida alohida 
yondoshish, pedagogik taktni saklash.
0 ‘qituvchi faoliyatida sharqona urnuminsoniy qadriyatlardan 
foydalanish. Muallimlik kasbi shunday sharafli, ishonchli va 
olijanob kasblardan bo‘lganligi uchun ham Milliy dasturdan, ta ’lim 
to‘g‘risidagi Qonundan kelib chiqadigan vazifalami maktab 
o‘quvchilari, o ‘quv yurtlarining pedagog hodimlari, professor 
o‘qituvchilari bajaradilar. Shuning uchun ham «Qonun»da pedagog 
xodimlar o ‘zlarining kasb-kor sha’ni va qadr-qimmatlarini himoya 
qilishlari: odob-axloq qoidalariga rioya etishlari, bola, o‘quvchi va 
talaba, 
o ‘qituvchi 
-
o ‘quvchi 
shaxsning 
qadr-qimmatini 
hurmatlashlari; ulami mehnatga, qonunlarga, ota-onalar va xotin- 
qizlarga, ma’naviy-tarixiy, madaniy-milliy va urnuminsoniy 
qadriyatlarga hurmat ruhida atrof-muhitga ehtiyotkorlik bilan 
munosabatda bo‘lish ruhida tarbiyalashlari, o‘zlarining butun 
faoliyatlari va shaxsiy namunalari bilan urnuminsoniy axloq 
qoidalariga, xaqiqat, adolat, vatanparvarlik, yaxshilik va bashqa 
xayrli xislatlarga nisbatan xurmatni qaror toptirishlari; o ‘sib -
ulg‘ayib kelayotgan avlodni bir - birini tushunish, xalqlar o ‘rtasida, 
shuningdek barcha elatlar, millatlar va diniy guruhlar o ‘rtasida 
tinchlik, axil - inoqlik ruhida tarbiyalashlari lozim.