Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Panteizm yana bir falsafiy-ilohiy oqimlardan biri hisoblanadi. Mazkur atama XIX asrda K. Krauze tomonidan muomalaga kiritilgan. Ushbu ta'limotga ko‘ra, olam Xudoning o‘zida yashaydi, lekin Xudo olamga singib ketmaydi. Panenteizm panteizmga yaqin ta'limot bo‘lib, u Xudoni koinot bilan tenglashtirmaydi, ayni paytda ularni ajratmaydi ham.

Panteistik g‘oyalar qadimiy hind tafakkurida – ayniqsa, braxmanizm, hinduizm, vedanta ta'limotlarida, shuningdek qadimiy Xitoy falsafasi - daosizmda, qadimiy yunon falsafasida – Fales, Anaksimen, Anaksimandr ta'limotlarida allaqachon mavjud edi. Bu ta'limotlar o‘rta asrlarga kelib ham musulmonlar Sharqida, ham yevropada rivojlana boshladi. Panteistlar olamning Xudo tomonidan hyech narsadan yaratilganligi haqidagi hukmron teistik tasavvurlarga zid ravishda tabiatning vaqtdan tashqarida, doimiy ravishda shaxsiyatsiz Xudo tomonidan vujudga keltirilishi to‘g‘risidagi konsepsiyani rivojlantirdilar. Bu g‘oyalar neoplatonchilar va ularning Yaqin Sharqdagi izdoshlarining emanatsiya to‘g‘risidagi ta'limotlarida o‘z ifodasini topdi. Emanatsiya g‘oyasi, masalan, sharq peripatetizmi vakillaridan biri bo‘lgan Forobiy falsafiy ta'limotining asosini tashkil etgan. Forobiy ta'limotiga muvofiq Alloh – «o‘z-o‘zidan zaruriy mavjudiyat» har biri osmonning muayyan sohasiga taalluqli bo‘lgan, koinot «aqllaridan» (aql qadimiy yunon tilida Nus) boshlanuvchi qator emanatsiyalar (kechimlar) orqali abadiy olamni – «o‘zga tufayli zaruriy mavjudiyat»ni yaratadi. Mazkur «aqllarning» maqsadi oy ostidagi olamda ro‘y beradigan vujudga keltirish va yo‘q qilib yuborish jarayonlarini boshqaradigan «faol aql»ga (ongga) borib taqaladi.

Panteistik g‘oyalar Uyg‘onish davrida yevropalik faylasuflar – N.Kuzanskiy, J. Bruno, B. Spinoza va boshqa shu kabilar ijodida o‘z ifodasini topgan. Masalan, Bruno fikricha, cheksiz zoxiriy mutlaqlik bo‘lgan Xudo tabiat bilan tobora to‘laroq birlashib borgan, bu hol to Xudo mohiyatan tabiatning taxallusiga aylangunga qadar davom etgan³⁹⁹.

Shu tariqa falsafiy teologiya e'tiqod nuqtai nazaridan keltirib chiqariladigan diniy teologiyadan – ilohiyotdan farqli ravishda Xudo to‘g‘risidagi masalalarni «oldindan taxmin qilish» va ularni falsafiy usullar vositasida ko‘rib chiqishga da'vogarlik qiladi. Xudoga oid masalalarni, ilohiy voqyelikni talqin etish muayyan falsafiy oqimlar, ta'limotlar, konsepsiyalar nuqtai nazaridan, ular tomonidan ontologik, antropologik, gnoseologik, sotsiologik va boshqa muammolarni hal etish orqali amalga oshiriladi. Bu yerda fikrlar olamni anglashdan Xudoni anglash sari harakat qiladi.

Falsafiy teologiyadan diniy falsafani yoki teosofiyani ( yunoncha Deos – Xudo, sofia – donolik) ajrata bilish kerak. Diniy falsafa o‘zining ontologik, antropologik va boshqa muammolarni qanday hal etishidan kelib chiqqan holda, olamni, insonni, qadriyatlarni, shu jumladan ilohiy voqyelik masalalarini ko‘rib chiqishni o‘z predmeti qilib oladi. Bu yerda fikrlar diniy dunyoqarashlardan falsafiy muammolarni, ya'ni inson-olam munosabatlari muammolarini ko‘rib chiqish sari harakat qiladi. Diniy falsafa, uning tomizm, islom falsafasi (kalom), dzen-buddizm, neotomizm, nasroniylik antropologiyasi, umumiy mushtaraklik metafizikasi kabi boshqa oqimlari ilohiyot ilmi bilan falsafa ilmi to‘qnashadigan nuqtada joylashgan. Ular borliq, olam, inson muammolarini ko‘rib chiqishda diniy dunyoqarashning asosiy qoidalaridan kelib chiqadilar.
2 bob. DIN FeNOMeNI (DINNING MOHIYaTI)