Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Motoori Narinaga (1730-1801) ta'limoti «Milliy fan maktabi» ning cho‘qqisi hisoblanadi. U konfutsiychilik va buddaviylikni izchil ravishda tanqid qildi. Narinaga tabiiy axloq tarafdori bo‘lib, shuni ta'kidladiki, «har bir odam shunday yashash yo‘lini yaratadiki, o‘zini hyech narsadan kamsitmay yashaydi yoki o‘zida mutadillikka erishishga odatlanadi». Uning fikricha, dunyoda yuz berayotgan barcha hodisalar –yaxshi va yomonga bo‘linadigan xudolarning faoliyatidir. Barcha yomon narsalarning sababi baxtsizlik keltiruvchi xudolardir. Bunday nuqtai nazari bilan u «insonga uning xizmatiga yarasha mukofot berish yoki jazolash» haqidagi buddaviycha - konfutsiancha tasavvurlarga qarshi chiqdi.
Narinaga birinchilardan bo‘lib, Yaponiyaning alohida o‘rnini asoslab berishga harakat qildi. «4 dengiz va dunyoning 4 tomonini kuzatib turuvchi Amaterasu xudosi» aynan Yaponiyada tug‘ilishni iroda etgan. Shuning uchun bu mamlakat qolgan ko‘plab davlatlarning boshlig‘i bo‘lib, imperator avlodi esa ushbu dunyoni yoritib turadi»¹⁷⁰. Narinaga qo‘shimcha dalillar ham keltiradi, masalan, Yaponiyadagi gurunch eng yaxshidir, Yaponiya oziq-ovqatga juda boy bo‘lib, boshqa mamlakatlardan mol keltirishga ham ehtiyoji yo‘q va hokazo. Xitoyni emas, aynan Yaponiyani Narinaga «o‘rtadagi», ya'ni ma'rifatli davlat deb atab, boshqa mamlakatlarni esa yovvoyi hisoblaydi.
«Milliy fan» maktabi mamlakat bo‘ylab keng yoyilib «tiklangan sintoistchilik» deb nom olgan sintoistchilikning maxsus shakliga zamin tayyorladi.

«Tiklangan sintoistchilik» maktabi – Fukko sinto. Ilk sintoistchilik mukammal qoidaga ega emas edi. Keyinchalik sintoistchilik o‘z mavjudligini sinto-buddaviylik, sinto-konfutsiychilik yoki sinto-buddaviylik - konfutsianchilik qotishmasi shaklida davom ettirdi. «Tiklangan sinoistchilik»da sintoistchilikni bir butun dunyoqarash darajasiga ko‘tarishga harakat qilindi. Sintoistchilik faqat samuraychilikning mafkurasi bo‘lmay qoldi. «Tiklangan sintoistchilik» aholining keng qatlamlari ichiga kirib borib, fuqarocha boshqaruvning sulolaviy g‘oyasi bo‘lgan syogunatga qarshi qaratilgan imperatorni ulug‘lash harakati bilan qo‘shilib ketdi. Bu esa yangi markazlashgan davlatni shakllantirish g‘oyasi bo‘lgan «qayta tiklash» harakatining boshlanishidan darak berar edi.

«evropacha (g‘arbcha) fan maktabi» - Yogaku. yevropa sarmoyasi bilan birga Yaponiyaga yevropa madaniyati, xristianlik, g‘arb fani va texnikasi kirib kela boshladi. G‘arb fanlarining tarafdorlari Yogaku – «g‘arb fanlari maktabi» degan nomni oldilarki, unda ikki yo‘nalishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Ba'zi birovlar shunday fikrda edilarki, faqat tashqi siyosat va milliy mudofaa nuqtai nazaridan zarur bo‘lgan bilimlarni (jug‘rofiya, harbiy texnika) qabul qilish lozim deb bilib, g‘arb fanini «haqiqatni» bilish uchun qo‘llashga, ya'ni dunyoqarash sohasida undan foydalanishga qarshi chiqdilar. Boshqa birovlar esa, g‘arb fani ruhida «haqiqatni bilish» mumkin deb hisobladilar.

Sakuma Syodzan (1181-1864) quyidagicha yozgan edi: «agar biz faqat yapon va xitoy donishmandligi bilangina cheklanib qolsak, bizning hozirgi dunyomiz to‘la bo‘lmagan bo‘lur edi… Yangi zamonda G‘arbda kashf qilingan ko‘psonli fanlar shunday amaliy haqiqatni tashkil toptiradiki, ular bilan o‘zimizning dono ta'limotimizni to‘ldirsak arziydi». Shu bilan birga u ta'kidlaydiki, «yakka xitoy ta'limotlarigagina tayanilsa, muqarrar ravishda mazmunsiz fikrlashga tushib qolish mumkin, faqat g‘arb fanining o‘zi bilan esa, axloq va burchni idrok etish mumkin emas». Uning dunyoqarashi quyidagi she'rda ifodalangan edi:
«Sharq axloqi, g‘arb mahorati,
Ikki yo‘l, bir-biri bilan tutashib,
har biri ikkinchisini to‘ldirib, doira tashkil etadi»¹⁷¹.

Uning zamondoshi Xasimo Sanay shunga o‘xshash shiorni ifodaladi – texnika va fanni biz ulardan olamiz, axloq va sodiqlik esa o‘zimizda bor. G‘arb bilimlari va qadriyatlarining kirib kelishiga aksil amal sifatida Yaponiyada, bir tomondan, «milliy fan maktabi» ko‘rinishidagi millatchilik ta'limoti va «Ajnabiylarni quvib chiqarish harakati» mafkurasi, ikkinchidan esa – falsafada moddiyunchilik tamoyillari va ma'rifatparvarlik oqimi paydo bo‘ldi.

Ajnabiylarni quvib chiqarish mafkurasi. «Ajnabiylarni quvib chiqarish harakati» yevropa fani va madaniyatining yoyilishiga qarshi aksil amal edi. Uning nazariy asosini Mito maktabi vakillari bo‘lgan Fuzito Yukoku (1774-1826) va Ogasi Todzusi (1816-1862) ishlab chiqdilar. Ular chjusianlik ta'limotidagi «ismlarni bo‘lish» haqidagi aqidadan kelib chiqdilarki, unga binoan barcha mamlakatlar ma'rifatli va yovvoyiga bo‘linar edilar. «Sharq bu ilohiy nur makoni bo‘lib, u yerdan quyosh paydo bo‘lgandir. Bizning muqaddas yerimiz esa Osmon ostidagi sarzamin boshidadir»¹⁷², - deb yozgan edi Ogasi Todzusi. Uning fikricha, Dunyo tuzilishining haqiqati bo‘lgan rini «g‘arb fani» vositasi orqali bilib bo‘lmaydi.

Moddiyuncha maktablar. Ando Seyoki (1703-1762) moddiyuncha tamoyilda fikr qiluvchi faylasuf bo‘lib konfutsiychilarni shuning uchun tanqid qildiki, ular barcha insonlarga taalluqli bo‘lgan butun dunyoni o‘zlariniki qilib oldilar; buddaviylik aqidasidagilarni esa, tabiat ruhini Budda ruhi va «xalq ruhi»dan ajratganliklari, hamda erkaklar va ayollarning tabiiy birligiga qarama - qarshi bo‘lgan uylanmaslikka ahd qilganliklari uchun tanqid qildi. Seyoki yangi konfutsiychilikning «hududsiz ideal ibtido» haqidagi g‘oyalarini ham rad etdi. Tabiatning haqiqiy qonuni sifatida «uzluksiz shakllanish»ni, ya'ni besh moddiy unsurlardan tarkib topgan, o‘z-o‘zicha harakat qiluvchi Koinotni tan oldi. Seyoki dehqonlar mafkurasining vakili bo‘lib, insonlarning tug‘ma nobarobarligi g‘oyasini rad etdi. Ijtimoiy muammolar yechimini u «insonni tabiiy holatiga qaytishi»da ko‘rdiki, bu tushuncha ostida kishini kishi tomonidan ishlatmaydigan dehqonchilik nazarda tutilar edi.

Yamagato Banto (1761-1801) «evropacha fanlar» ta'siri ostida an'anaviy tabiat falsafasidan qutildi. Dunyo tuzilishini va tabiatni tushunishda yagona to‘g‘ri qarash sifatida u «g‘arb fanlari»ni, ya'ni tajriba va tadqiqotlarga tayanadigan tabiatshunoslikni tan oldi. Geliotsentrik sistemaga asoslangan ilmiy tabiatshunoslik kosmologiyasi nuqtai nazaridan u sharqdagi tabiatga afsonaviy qarashlar bilan bog‘liq bo‘lgan xurofot, hamda konfutsiychilik va buddaviylikni tanqid ostiga oldi. Bu tanqidni u «ruhlarni inkor etish»gacha, ya'ni xudoga ishonmaslikkacha olib bordi. Yamagato Banto moddiyuncha qarashga yevropa tabiatshunosligi asosida yetib kelgan birinchi Yaponiya mutafakkiri edi. Shu bilan birga ilmiy tabiatshunoslikka asoslangan uning moddiyuncha dunyoqarashi konfutsyichilik axloqi bilan uyg‘unlashgan edi.
4-bob. O‘RTA ASRLAR VA YaNGI DAVRDA G‘ARB FALSAFASI RIVOJINING ASOSIY BOSQIChLARI