Ayev В. Ch., ndKirish «inson resurslari iqtisodiyoti» fanining predmeti va mazmuni L l. Inson resurslari to‘g’risida tushuncha

3.4. Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari
Inson resurslari taraqqiyoti iqtisodiy jihatdan rivojlanib borishi uni aniqlash va o'lchash uslubiyatining ham rivojlanib borishiga ta’sir ko'rsatdi. BMTning Rio-de-Janeyrodagi konferensiyasi atrof-muhitni muhofaza qilishga bag’ishlandi.
Unda mo'tadil rivojlanish konsepsiyasi ishlab chiqildi. Ushbu konsepsiyada, hozirgi avlod vakillarining ehtiyoji kelgusi avlod ehtiyojlari hisobiga qondirilishiga yoi qo‘yilmasligi kerak, deb ta’kidlab o‘tildi.
Mafkura tubdan o‘zgarishi natijasida inson resurslarining sifat ko‘rsatkichlari ham o‘zgarib bordi. O'tgan asming 50-60-yillariga kelib «hayot sifati» tushunchasi iqtisodiy atama sifatida yuzaga chiqdi. Dastlab bu ko'rsatkich faqatgina YaMM miqdori, ya’ni YaMMning aholi jon boshiga qancha miqdorda to‘g’ri kelishi bilan belgilana boshlandi. Keyinchalik esa bunda inson va uning rivojlanishi bilan bog’liq boigan barcha ko‘rsatkichlar inobatga olinadigan bo'ldi. 80-yillarning ikkinchi yarmiga kelib esa, «Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi» (ISTI)
tushunchasi shaklllandi, bu ko‘rsatkichni nafaqat moddiy ne’matlarning iste’moli, balki insonlar rivojlanishining barcha imkoniyatlari, ya’ni ta’lim
tizimi va sog’liqni saqlash ko‘rsatkichlari orqali hisob-kitob qilish yo‘lga qo‘yildi.
1990 yildan boshlab esa, ISTI BMT safidagi barcha davlatlar orasida nashr etila boshladi. 0 ‘zbekistonda ilk bor 1999 yildan ISTI 3 tilda muntazam yillik hisobot shaklida nashr etilmoqda. Ushbu hisobotida ISTI 3 ta ko'rsatkich asosida, o‘rtacha arifmetik ko'rsatkichlarning yig’indisi shaklida aniqlanadi.
Umumiy holda ushbu ko'rsatkichlarning formula shakli quyidagicha:
Df - Dmin
I - — --------------------------

Dmax - Dmin

Bu yerda I - ushbu tur indeksi; Df — ko‘rsatkichning xaqiqatdagi qiymati; Dmin - ko‘rsatkichning minimum qilib olingan qiymati; Dmax - ko‘rsatkichning maksimum qilib olingan qiymati12.
1. 0 ‘rtacha kutiladigan umr kechirish darajasi. Oltgan asrning 90-yillari
12 БМТнингтараккиётдастурп. Пноон тарлкцмоти тугрисида маъруза. «Узбекистон», 2005.
38
boshida o‘rtacha umr ko'rish darajasi asosida (Yaponiyada — 79 yosh, Shvetsiyada
- 78 yosh, Kanada va Fransiyada — 77 yosh, AQSH va Kanadada — 76 yosh, Chilida — 72, Meksikada — 70 yosh) 1994 yildagi hisob bo‘yicha ushbu yosh maksimum darajada, ya’ni 85 yil, minimum darajada yosh esa 25 yil qilib olindi. Q‘zbekistonda o‘rtacha umr kechirishni o‘sha yili 69 yil desak, unda bu
ko'rsatkich quyidagi ko‘rinishni oladi:
69 - 25
I _{o’ u} к ‘ ------------- = 0 ,7 jj o u k 85 - 25
Ta’lim darajasi indeksi amai qilinadigan uslubga binoan, ikkita indeksning o‘rtacha tortilgan usuli bilan aniqlanadi. Shunga binoan maiumotlilik darajasi aniqlanadi. To‘la ma’lumotlilik 2/3 og’irlikda va 24 yoshgacha boiganlarning ma’lumotlilik darajasi 1/3 og’irlikda. 2004 yilda 0 ‘zbekistondagi yuqori yoshdagi aholining savodxonlik darajasi 98,4%, 24 yoshgacha boigan aholining savodxonlik darajasi esa 49,1. Ushbu ko'rsatkichlar asosida va normativ diapazon (100%-0%) da savodxonlik indeksi va o‘qiyotganlar darajasi indeksi quyidagicha:
Isd = ( ^ 1 = 0 , 9 8 4