Ayırıqsha jaǵdaylarda puqaralardı qorǵaw. Reja

7.3.Ayriqsha jaǵdaylardiń aldinan biliw hám joq etiw boyinsha mámleket sistemalari
Házirgi zamanda pán hám texnika rawajlaniw islep shiǵariwdiń hámme tarmaqlarinda kórilmegen dárejede ózgerislerge sebep bolmaqta . Usi ózgerisler bir tárepten islep shiǵarwda joqari ekanomikaliq hám sipat kórsetkishleriniń rawajlaniwina alip kelse, ekinshi tárepten bolsa insan ómiri ushin óte qáwipli bolǵan túrli qirǵin qurallardi, túrli avariyalar, katastrofalardi júzege keltirip tabiy ǵiy apatlar menen bir qatarda insan ómirine qáwip tuwǵizbaqta.
Insanlardiń ápiwayi ómir tárzin ózgeriske hám olardiń sawliǵina ziyan keltiiwshi , materialliq bayliqlarǵa talofat jetkeriwshi waqiyalar hádiyseler júz bergen jaǵdaylarǵa ayriqsha jaǵdaylar deyiledi .
Ayriqsha jagdaylarda ob`ektlerge túrli dárjede ziyan jetip, islep shiǵariw barisin azǵantay yamasa pútinley ózgeriwine sebep boliwi múmkin.
Ayriqsha jaǵdaylar tómnedegi jaǵdaylarda júzege keliwi itimali bar .
1.Tinishliq halati :
a) tabiyǵiy apatlar nátiyjesi ;
b) islep shiǵariwda , katastrofalar júz bergende;
v) tez tarqaliwshi juqpali kesellikler júzege kelgende .
2.Uris jaǵdayinda :
a) mámleketlerara kelispewshilikler ;
b) mámleketler ishindegi kelispewshilikler nátiyjesinde .
Z.Quramali jaǵdayda :
joqarida ǵi jaǵdaylardan bir neshesi bir-birine baylanisli túrde júz beriwi nátiyjesinde.
Ayriqsha jaǵdaylarǵa insanlar ómirine zomin boliwshi yaki olar qáwip saliwshi, imaratlardi buziwshi, materialliq bayliqlardi joq qiliwshi úlken maydanlardi iyelegen órtler, suw basiwi , suw tasqini , qar kóshiwi , jer qiymildawi , jer kóshiwleri , qulawlar , boran hám basqalar tábiyat hádiyseleri kiredi.
Islep shiǵariw avariyalari ayriqsha jaǵday yaki islep shiǵariw texnologiyalariniń buziliwi,olardiń qáwipsiz isletiw texnologiyalariniń buziliwi nátiyjesinde payda boliwi múmkin.
Úlken islep shiǵariw avariyalari ayriqsha jaǵdaylar sipatinda adamlardiń halok boliwina xaliq xojaliǵi materialliq bayliǵiniń joq boliwina, islep shiǵariw barisiniń buziliwina alip keledi.
Ayriqsha jaǵdaylar kóp jaǵdaylarda kútilmegen tosattan payda boladi hám olardi toliq aldin aliw múmkin bolmaydi . Sol sebepli bunday qáwip payda boliwi múmkin bolǵan aymaqlar xalqi oǵan qarsi qorǵaniw is-ilajlarin hám olardiń qaldiqlarin joq qıliwǵa tayar turiwi kerek .
Bunda tiykarǵi kúsh birinshi orinda ayriqsha jaǵday aymaqtaǵi adamlardi qutqariwǵa soń materialliq bayliqlarin asirawǵa qaratilǵan boliwi kerek.
Ayriqsha jaǵdaylardan qorǵaniwǵa qaratilǵan is-ilajlar sistemasi tiykarinan tómendegilerdi óz ishine aladi:
-ayriqsha jaǵdaylardi retrospektiv analiz qiliw ;
-tayarliq jumislarin alip bariw ;
-ayriqsha jaǵdaylarda dáwrinde háreketke tayarlaniw ;
-ayriqsha jaǵdaylar aqibetlerin jaq etiw h.t.b.;
Avariyalarda halokatlar hám tábiyǵiyapatlar aqibetlerin jok etiw, mámlekettiń avariya-qutqariw xizmetiniń tayar turiwin támiyinlew hámde islep shiǵariw kárxanalarinda avariyalar hám halokatlarni aldin aliwǵa qaratilǵan sharalar orinlaniwi ústinen qadaǵalaw maqsetinde Ózbekstan Respublikasinda ayriqsha jaǵdaylar kamiteti dúzilgen.
Ayriqsha jaǵdaylar aqibetlerin joq etiwge qaratilǵan hámme waziypalar basqishpa-basqish, aniq izbe-izlik tiykarinan maksimal qisqa múddetler ishinde orinlaniwi lazim.
Birinshi basqishta xaliqti tez qorǵaw máseleleri, ayriqsha jaǵdaylar qáwipli faktlerdiń tarqaliyain sheklew hám oniń tásiri dárejesin kemeyttiriw is-ilajlarin hámde qutqariw jumislari siyaqli waziypalar ámelge asiriladi.
Xaliqti tez qorǵawdiń tiykarǵi is-ilajlarina qáwip haqqinda xabar beriw; qorǵaw qurallarinan paydalaniw; ayriqsha jaǵdaylardaǵi rejimge ámel qiliwdi támiyinlew ; qáwipli zonalardan evakuatsiya qiliw; tibbiy hám basqa túrdegi járdemler kórsetiw siyaqli jumislar kiredi.
Ayriqsha jaǵdaylar tásirinde sheńberin sheklew oniń aqibetlerin páseyttiriwge qaratilǵan is-ilajlar tiykarinan: avariyalardi lokalizatsiyalaw, islep shiǵariw texnologik barislarin toxtatiw yaki ózgertiw, órttiń aldin aliw yaki oni óshiriw siyaqli waziypalardi óz ishine aladi.
Qutqariw hám basqa túrdegi keshiktirip bolmaytuǵin is-ilajlar qatarina basqariw organlarin, kúsh hám qurallarin tawr jaǵdayǵa keltiriw, ziyanlaniw oshaǵin razvedka qiliw hám bar halatin bahalaw siyaqli waziypalar kiredi.
Ekinshi basqish waziypalarina ayriqsha halatlar aqibetlerine joq etiw boyinsha qutqariw hámde basqa keshiktirip bolmaytuǵin jumislardi ámelge asiriw kiredi . Bul jumislar úzliksiz túrde , qutqariwshilar hám jo etiúshiler smenalarin almastirǵan halda qáwipsizlik texnikasi hám ehtiyat sharalarina toliq ámel qilip orinlaniwi shart.
Qutqariw jumislari jarqatlanǵanlardi qidirip tabiw , olardi janatuǵin imaratlar, transport qurallari ishinen alip shiǵiw , adamlardi qáwipli bólmelerden evakuatsiya qiliw, jaraqatlanǵanlarǵa birinshi járdem kórsetiw hám sol siyaqli basqa járdemlerdi ámelge asiriw jumislarin óz ishine aladi .
Keshiktirip bolmaytuǵin jumislar ishine bolsa órtti lokalizatsiyalaw hám óshiriw, konstruktsiyalardi bekkemlew, qutqariw jumislarin ámelge asiriw maqsetinde kommunal-energetik setlerdi, baylanis hám jollardi tiklew , adamlarǵa sanitar islew beriw , dezaktivatsiyalaw hám degazatsiyalaw jumislarin ámelge asiriw siyaqli waziypalar kiredi .
Qutqariw hám basqa keshiktirip bolmaytuǵin jumislar ishine xaliqti hámme túrdegi qurallar menen támiyinlew, olardi qáwipsiz orinlarǵa jayǵastiriw , aziq-awqat hám suw menen támiyinlew , tibbiy járdem kórsetiw hámde materialliq hám moliyaviy járdemler beriw ámelge asiriw siyaqli waziypalar da kiredi.
Úshinshi basqish waziypalarina avariyalar, halokatlar hám tabiyǵiy apatlar júz bergan rayonlardaǵi xaliq iskerligin táminlew máseleleri kiredi . Bul maqsette turar joalardi tiklew yamasa waqtinshaliq turar jaylardi tiklew, energiya hám suw támiynatin , baylanis tarmaqlarin, kommunal xizmet ob`ektlerin tiklew, ziyanlaniw oshaǵina sanitar islew beriw, xaliqqa aziq-awqat ónimleri hámde kerekli buyimlar menen járdem kórsetiw jumislari ámelge asiriladi. Usi basqish aqirinda evakuatsiya qilinǵan xaliq óz orinlarina qaytariladi hám xaliq xojaliq ob`ektleriniń islewi tiklenedi.
Ayrim ayriqsha jaǵdaylardiń sodir boliwi aldinan niqlaniwi múmkin. Bunday jaǵdaylarda ámelge asiriliwi lazim bolǵan hámme jumislar aldinnan islep shiǵilǵan reje tiykarinda ámelge asiriladi . Rejede tiykarinan eki túrli kórinistegi is-ilajlar belgilenedi .
Birinshi gruppadaǵi is-ilajlar xaliqti qorǵaw maqsetinde ámelge asiriladi. Bul is-ilajlarǵa xaliqqa qáwip tuwrisinda maǵlumat beriw hám xabar beriw; qorǵaw qurallarin tayar halǵa keltiriw; basqariw sistemalari hám qurallariniń tayarliǵin tekserip kóriw; jeke qorǵaw qurallarin xaliqqa tarqatiw tayarlaw hám tarqatiw; tibbiy profilaktika, sanitar hám epidemiyaǵa qarsi is-ilajlardi ótkeriw; evakuatsiyaǵa tayarlaniw hám talap etilgen sharayatlarǵa qáwip tuwdiratuǵin rayonlarda xaliqti evakuatsiya qiliw siyaqli waziypalar kiredi.
Ekinshi gruppa is-ilajlarina ayriqsha jaǵdaylardiń qáwipli hám ziyanli faktlerin joq etiwge qaratilǵan waziypalar kiredi.Bul is-ilajlarǵa-xaliq xojaliǵi ob`ektleri jumisin toqtatiw yaki jumis rejimin ózgertiw; energiya, suw, gaz sistemasi jumis rejimin ózgertiw yaki waqtinsha toqtatiw; injinerlik imaratlardi bekkemlew yaki qosimsha quriw; órtke qarsi is-ilajlar ótkriw ; qáwipli rayonlardan materialliq bayliqlar hám sharwa mallarin alip shiǵiw; aziq-awqat, oziqa xom ashyosi hám suw dereklerin qorǵaw siyaqli jumislar kiredi.
Ayriqsha jaǵdaylar payda bolǵanliǵi haqqinda xabar alinǵannan keyin, birinshi náwbette berilgen maǵlumatlardiń tuwriliǵin tekserip, qosimsha axborot hám maǵlumatlar aliw boyinsha is-ilajlar ámelge asiriladi . Sebebi, túrli ayriqsha jaǵdaylardiń hár túrli sharayatlardaǵi aqibetleri túrlishe boliwi múmkin. Sol sebepli dástlep ayriqsha jaǵdaylar tásirinde júzege keliwi múmkin bolǵan ekilemshi , úshlemshi hám basqa qáwipli faktler aniqlanip , keyin kompleks is-ilajlar ámelge asiriladi .


Tekseriw sorawlari

1. Ayriqsha jaǵday ne ?

2. Ayriqsha jaǵdaylar qanday kórinislerge bólinedi ?
3. Tabiyǵiy ayriqsha jaǵdaylarǵa misallar keltiriń?
4. Texnogen baxitsiz hádiyseler ne?
5. Ekologik ayriqsha jaǵday ne?
6. Qáwip ne hám olar qanday kórinislerde boladi ?
7. Qanday ayriqsha jaǵdaylar regional boladi?
8. Global ayriqsha jaǵdaylardi túsindiriń ?
9. Uris jaǵdaylari qanday ayriqsha jaǵdaylardi keltirip shiǵariwi múmkin?
10.Ayriqsha jaǵdaylardan qorǵaniwǵa qaratilǵan is-ilajlar sistemasina neler kiredi ?