Az komplektli mektepte oqıtıwdı shólkemlestiriwdiń qásiyetleri Joba

Óz komplektli mektepler haqqında
Mámleketimizde, atap aytqanda biziń Respublikamızda awıl jay- larda kishi hám xalıq jasaytuǵınlıq uzaq punktler ámeldegi bolıp, bul jaylarǵa bir klasqa belgilengen normadan ádewir kem bolǵan 7 jaslı balalar bo'Iganda az komplektli mektepler ashıladı. Bul shun­day mektepki, ol jaǵdayda bir oqıtıwshı bir waqıtta bir neshe klassta jumıs- laydi. Bul klaslarda sanı 3 ten 30 danege shekem oqıwshı bolıwı mum­kin. Bir oqıtıwshı hámme (I-Iv) klasslar menen bir waqıtta isleytuǵın mektep bir komplektli mektep dep ataladı.
Eki oqıtıwshı, ush (geyde tórtew) klass menen isleytuǵın mektep eki komplektli mektep dep ataladı. Eki komplektli mektep- larda úsh sinfni eki komplektga birlestiriwdiń bul variantların ámelge asırıw múmkin: 1- hám 2-sinflami bir komplektli etip birlestiriw (bul halda birinshi klass menen úshinshi klass oqıtıwshı jumıs- laydi), 1- hám 3-sinflami, 2- hám 4-sinflami bir komplektga birlesti- rishning uyqas variantları saylanadı.
Az komplektli mekteplerde islew 0'qituvchi hám oqıwshılar ushın bir qatar qıyınshılıqlar hám tosıqlar menen baylanıslı :
1. Oqıtıwshı hár kúni sabaqǵa tayarlanishi hám túrli pánlerden eń keminde 8 saat sabaq ótiwi kerek. Az komplektli mekteplerde sabaqlar boyınsha joba dúziw ápiwayı mektepte bir klass menen islewge qaraǵanda kóp waqıt talap etiwi menen islew dárejesi qıyın. Hár kúni 8 yamasa 12 joba ústinde islew qıyınǵana bolmay, bálki bulardıń óz-ara koordinatsiyalaw ádewir waqıt talap etiwi menen, olarǵa optimal pedagogikalıq nátiyje beretuǵın ulami bir pútkil birlestiriw za- rurligi menen de qıyın esaplanadı. Bulaming hámmesi oqıtıwshınan tiyisli bilimlami biliwden tısqarı, maksimal dárejede kúsh, turaqlılıq, uyushqoqlik, shıdamlılıq, qatańlıqlıqtı talap etedi.
2. Oqıwshılaming bir neshe klasqa dıqqat itibarın bólistiriwi júdá qıyın.
3. Oqıtıwshı bir klass menen sabaqtıń yarımı yamasa 1/3 bólegi dawamında shuǵıllanıwǵa, sabaqtıń qalǵan waqtında oqıwshılar ózbetinshe islewine tuwrı keledi.
4. Oqıwshılar ózbetinshe jumıs atqarap atırǵan waqıtta oqıtıwshı basqa klass menen bánt boladı.
5. Bir klass oqıwshıları, áyne waqıtta oqıtıwshı baslıqlıǵında jumıs- layotgan basqa klass oqıwshılarınıń ırkinish beriwine qaramay, ózbetinshe isleyverishlari kerek.
Soǵan qaramay az komplektli mektep oqıwshıları ushın bir qatar abzallıqları da ámeldegi:
1. Klass oqıwshıları sanınıń kamligi (geyde 2-3 oqıwshı ). Bul oqıtıwshına tez-tez sorap turıw, oqıwshılar bilimlerindegi kem- chilliklarni tabıw hám ulami ońlaw múmkinshiliklerin beredi.
2. Az komplektli mekteplerde oqıwshı dápterlerin tekseriwge az waqıt sarplaydı, ol bul dápterler arqalı oqıwshı qanday hám neden qiynalayotganini ańsat anıqlaydı.
3. Az komplektli mektepler mektep ózgeshelikine kóre oqıwshı sabaqtıń shama menen 1/3 bóleginde ózbetinshe islewge tuwrı keledi. Bunıń oqıw maqsetlerinen tısqarı, úlken tárbiyalıq áhmiyeti de bar: shıdamlılıq bekkemlenedi, qıyınshılıqlami jónge salıw qılıw ilmiy tájriybesi tárbiyalanadı.
4. Joqarı klass oqıwshıları tómen klass oqıwshılarına járdem ber- jumısları múmkin, sebebi olar hár kúni bir klass reti kelgendede birge boMishadi.
Sabaqlami joybarlaw da az komplektli mekteplerde jumıs tash­kil qılıwdı anıqlap beretuǵın faktorlardan biri bolıp tabıladı. Bul joybarlaw bolsa hár túrlı islerdi bir neshe klass bir waqıtta orınlawdı támiyinlewden ibo­rat.

0'qituvchi bosh­chiligida ózbetinshe jumıslar tekseriledi. Uyge wazıypa berli- ladi

Sonday eken, 1-klasslar eki sabaqtı aldın oqıydı hám eki sabaq aldın tu- gatadi.

Oqıtıwshı ushın eń salmaqli saatlar 3 chi hám 4 chi saatlar bolıp tabıladı.
Óz komplektli mekteplerde oqıw jumısın joybarlaw tiyisli metodikalıq qóllanbalar arqalı oqıtıwshılarǵa jetkezilip atır.
Úsh klassta bir waqıtta ótkeriletuǵın bir predmetli (matematika ) sabaǵınıń shamalıq rejesin keltiremiz: 1-klassta «sondan jıyındın ayırıw» (bekkemlew); 2-klassta «21 den 100 ge shekem bolǵan son­lami awızsha nomerlash» (yaǵnıy túsinik beriw), 3-klassta «1000 ishinde awızsha nomerlash» (yaǵnıy túsinik beriw). (L. Sh. Leven- berg hám basqalar. «Baslanǵısh klaslarda matematika oqıtıw me­todikasi»).
Hámme zattan aldın az komplektli mekteplerde klass doskası ólshemin úlkenlestiriw kerek. Óytkeni bir neshe klass menen islew sharayatında doskaǵa, birinshiden, bir neshe tapsırma material­lari jazıladı hám ekinshiden, bir neshe klass ushın jazıladı. Usınıń menen birge tapsırmalar ulıwma mektepdagiga qaraǵanda tolıqlaw bayanlainadi. Sebebi, oqıwshılar olardan oqıtıwshınıń túsindirisler- isiz paydalanıwları kerek. Az komplektli mektepler jumıs tájiriybesinde bul maqsetlerde qosımsha jeńil kóshpeli, aspa (yamasa tagliklarga o'matilgan) doskalar, uzaytırılǵan klass doskalarınan (tartıp turıladı­gan perdeler menen taminlangan), alıp qoyılatuǵın (ashılatuǵın qaqpaqlı ) arnawlı doskalardan paydalanıladı.
Az komplektli mektepte oqıwshılami oqıtıwda hár túrlı keste- lar da zárúrli rol oynaydı. Bunda, tiykarlanıp, ulıwma tálim mektep- lari ushın mólsherlengen kestelaming ózinden paydalanıw múmkin.
Az komplektli mektepler ushın maǵlıwmatları ózgertiriletuǵın kestelaming áhmiyeti, ásirese, úlken. Mısalı, ápiwayı máselelam- ing (quramalı máselelaming) qısqa jazıwları úlgilerin óz ishine alatuǵın kestelami qaltalı etip tayarlaw maqsetke mu- vofiq, bul qaltalar san maǵlıwmatlami oǵan teris másele menen almastırıw nátiyjesinde maqsetti ámelge asırıw imkaniyatın beredi.
Az komplektli mektepte algoritmik kestelerge, yaǵnıy algoritmik qaǵıydalami óz ishine alǵan kestelerge úlken orın beriw kerek.
Tarqatpa -didaktik materiallardan paydalanıw da ózbetinshe jumıs­lami tabıslı orınlawǵa múmkinshilik beredi. Kópshilik jaǵdaylarda bul- lar tapsırmalı kartochkalardan ibarat boladı.
Az komplektli mektepler barlıq mektepler ushın belgilengen programmalar boyınsha isleytuǵın hám tiykarlanıp basqa mekteplerge uqsas usıllardan paydalanadılar, lekin bul jerde sabaqtıń dúziliwinde zárúrli ayırmashılıqlar bar. Az komplektli mektepte balalami oqıtıw hám tárbiyalaw oqıtıwshınan úlken uqıp talap etedi.

Eki klass menen ótkeriletuǵın shınıǵıwlami joybarlawda oqıtıwshı tómendegi máselelami sheshiwi kerek:

1) oqıtıwshı baslıqlıǵında ótkeriletuǵın shınıǵıw waqtın rat- sional bólistiriw;
2) oqıwshılaming ǵárezsiz shuǵıllanıwların tuwrı shólkemlestiriw;
3) ózbetinshe jumıslami qashan hám qanday tekseriwdi aldınan tuwrı joybarlaw ;
4) bir klasstan ekinshisine ótiwdi qanday ámelge asırıwdı sheshiw.
Bul máselelami sheshiw ushın oqıtıwshı sabaq kesteinde mate­matika sabaǵınıń o'mini, sabaqtıń túrin belgilep alıwı, sabaqtıń minutlar boyınsha bólistirilgen puqta hám anıq rejesin tuzib alıwı kerek.
Sabaq kesteinde matematika, ádetde, birinshi yamasa ekinshi saatqa qóyıladı. Matematika sabaǵın basqa klasstaǵı tap sol sabaq menen birgelikte bolıwı eń maqul túsetuǵın bolıp tabıladı.
Az komplektli mekteplerde sabaqtıń mazmunı hám túrine qaray shınıǵıwlami birgelikte aparıwdıń bul tórt túri parq qili- nadi:
a) barlıq klaslarda jańa material uyreniledi;
b) bir klassta jańa material uyreniledi, ekinshi klassta bolsa shınıǵıwlar atqarıladı ;
c) eki klassta ilmiy tájriybelami bekkemlew hám rawajlandırıw sabaǵı ótkeriledi;
d) eki klassta ámeliy jumıslar yamasa ekskursiya ótkeriledi.
1-Iv klaslarda sabaqtı shólkemlestiriw túrlerinen birin kórip shıǵamız, ol ekinshi yarım jıllıq ushın, birinshi klass balaları ózbetinshe islew ilmiy tájriybesine iye bolǵanlarınan keyin usınıs etiledi.
Sabaqtıń bunday dúzilisi bul túrge sáykes keledi:
Bir klassta jańa materialdı túsintirip, qalǵan eki klassta úyrenilgen materialdı bekkemlew.
Bir neshe klasslar bir waqıtta shuǵıllanganida oqıwshılar -dıń ózbetinshe jumısları bólek orın tutadı.
Sabaqta ózbetinshe islewdiń mazmunı tómendegishe:
- sabaqta jańa bilimlami ózlestiriw ushın zárúr bolǵan, aldın ótilgen materialdı sabaqlıq yamasa basqa derek boyınsha ǵárezsiz tákirarlaw ;
- sabaqta úyrenilgen materialdı bekkemlew ushın shınıǵıwlar ;
- alınǵan bilimlami ámeliy qollanılatuǵın hár qıylı daǵı shınıǵıwlar.
Ózbetinshe jumıstı tuwrı shólkemlestiriwde oqıw tapsırmalarınıń mu-
fassal islenbelerin esletpeler járdeminde beredi.
Ózbetinshe islew usılları menen balalami oqıtıwshı mektep degi birinshi sabaqlarınan baslap tanıstıra baslaydı.
Bul pikirlew uquvini qáliplestiredi, matematikalıq sóylewdi rawajlantıradı, kúshsiz oqıwshılaming materialdı jaqsılaw túsinip alıw hám hámme qatarı óz tabıslarınan quwanıwlarına múmkinshilik jara -tadi.