Azərbaycan hərb tarixinin və Səməd Vurğun ömrünün araşdırıcısıdır

Biz əsgəriz - azəriyiz,  
Aləmdə ürfanlıyız ,  
Uca Qafqaz vətənimiz,  
Qan axıdar məc fərimiz,  
Pək şanlıyız! 
Ata-ana əkbərimiz,  
Allah, Allah rəhbərimiz,  
Yaşa, yaşa xəncərimiz  
Pək şanlıyız! 
Düşmənləri qəhr edəriz,  
Ordusunu məhv edəriz.  
Aslan kibi cəng edəriz.  
Biz bir tabur aslanlarız.  
Mərdanlarız! 
 
 
DÜŞMƏN TƏSLİM OLMAYAJNDA... 
 
Mehmandarovun gəlişinə yığışanlar çəkilib getdilər. Otaqda nazirdən başqa 
üç nəfər qalmışdı: qubernator Xosrov bəy Sultanov, general Həbib bəy Səlimov və 
polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyov. Nazir qonaq üçün ayrılmış otağın bürkülü 
havasından darıxdı. Üzrxahlıq edib yan otağa keçdi. Bir azdan ev qiyafəsində 
qayıdıb: 
- Qafqazda, hər yer gözəldir! - dedi - Amma mənim Vətənim, dədə-baba 
torpağım Qarabağın füsunkar təbiətinin tayıbərabəri yoxdur. Əlli ilə yaxın ondan 
cismən ayrılsam da ruhən həmişə Qarabağlı olmuşam. Uzaq Şərqdə, Port-Arturda 
və Varşavada da olanda həmişə onu xatırlayıb, istəmişəm.  Ən böyük arzum 
istefaya çıxıb ömrümün axırına kimi Şuşada yaşamaq olub. Atam rəhmətlik bu 
şəhəri övladı qədər sevərdi. 
Sonra üzünü qubernator Xosrov bəyə tutub dedi: - Sənə qibtə eləyirəm 
qardaşım. Bilirəm ki, bu namərd daşnakların öhdəsindən Qarabağ general-

qubernatoru kimi bircə sən gələ bilirsən. Çünki sən, üzünə demək olmasın, hünər, 
əməl, iş adamısan. Nəsə, bu təhlükədən də sovuşduq... 
Mehmandarov bu tərifləri Xosrov bəy haqqında nahaq yerə demirdi. Ötən 
ilin yayında Qarabağda hay-küy qaldıran daşnakları yenə Xosrov bəy dizə 
çökdürınüş  və onları silah gücünə Azərbaycan hökumətini tanımağa məcbur 
etmişdi. Hətta  Şuşadakı gizli daşnak komitəsinin üzvlərini qovub ərazidən 
çıxartmışdı. Əllərindən bir iş gəlməyən daşnaklar bolşevik əhval-ruhiyyəli  
müsəlmanların köməyilə  səs yaymışdılar ki, Hərbiyyə naziri Xosrov bəyi geri 
çağıracaq. Bu şayələri kəsmək üçün Uzeyir bəy Hacıbəyov “Azərbaycan” 
qəzetində (24 iyun 1919 il) yazırdı: 
“Həqiqətən, Xosrov bəy Qarabağ üçün ən münasib bir rəisdir. Qarabağ 
həyatma tamamilə aşna olan hu zat sağlam bir vücüdə malik olan kimi sağlam və 
salamat politika yeridən və təht idarəsinə tapsırılmış olan yerin ümumi mənafeyini 
xüsusi surətdə nəzərdə tutan bir zatdır. Ermənilər Qarabağda qəsdən süni iğtişaşlar 
çıxarmaqla Qarabağ general-qubernatorunu baş komandanlıq gözündə  ləkələmək 
istəyirlər. Əgər Qarabağ müsəlmanları arasında höyük və layiqli bir nüfuza malik 
olan və erməni cəmaəti tərəfindən dəxi möhtərəm sayılan Xosrov bəy Qarabağın 
hökuməti başında olmasa idi, burası Azərbaycanın cənnəti hesab olunan bu yer 
çoxdan bəri cəhənnəmə dönüb qətli-qital ocağı olmuşdu”. 
Dəmir çarpayıda mütəkkəyə dirsəklənən nazir astadan yorğun-yorğun 
danışırdı. Onun səsindəki yaşlı adamlara məxsus kövrəklik həmsöhbətlərinin 
diqqətindən yayınmamışdı. 
- Altınış dörd yaşım var, - deyirdi general, xoşbəxtəm ki, ömrümün sonunda 
bir əsgər kimi vətənimə gərək oldum. Sonra birdən nəyisə xatırlamış kimi oldu. - 
Balam, elə  təkcə  mən danışıram. Bəs siz? Mən Bakıdan sizi eşitməyə  gəlmişəm. 
Bayaq  Əskərandan qayıdanda Həbib bəydən soruşdum ki, Dəli Qazar əməliyyatı 
necə olub, təfsilatı ilə bir danış görüm. O da cavab verdi ki, həmin  əməliyyatı 
polkovnik Bəhram bəy aparıb, o da Sizə danışacaq. Hə, Bəhram bəy eşidirik səni. 
Ayaq üstə dayanan Bəhram bəy gözləmədiyi sualdan qıpqırmızı oldu. 
Nazir:   
Danış, - dedi, bura çəkinməyin yeri deyil. Bu qələbənin,  əgər belə demək 
mümkünsə, qəhrəmam sənin batareyandır. 
General Həbib bəy dostunun sıxıldığını görüb onun köməyinə gəldi. 
- Daşbaşı yüksəkliyi uğrunda döyüşlərdə artilleriyanın susduran Bəhram bəy 
əvvəlcə məni hövsələdən çıxartmışdı. Yavərim tez-tez xatırladırdı ki, Bəhram bəy 
deyir tələsməsin. Dəli Qazarsa elə hey irəliləyirdi. Onu da deyim ki, Bəhram bəy 
batareyasını çox böyük məharətlə meşənin  ətəyində gizlətmişdi. Sanki düşmən 
qarşısında heç nə yox idi. Dəli Qazarın süvari dəstəsi də inamla irəliləyirdi. 
Bəhram bəy susur, düşmən irəliləyir, dözmək olmur, az qala ürəyin partlayırdı. 
Nəhayət, dözməyib bunların mövqeyinə  gəldim. Mənə  işarə verdi ki, narahat 
olmayın. Kəşfiyyat xəbər gətirib ki, ermənilərin toplarının  əksəriyyəti sıradan 
çıxıb, atınır. 
Biclik eləyib yararsız topları da özlərilə gətirirlər. Necə deyərlər, bizə “xox” 
gəlirlər. Təxminən səkkiz-on dəqiqə keçdi. Bax, indi vaxtdır, - deyib, Bəhram bəy 

var səs ilə komanda verdi: “İrəli, mənim tərlanlarım, irəli, anamız Azərbaycan 
uğrunda!” 
Döyüşə bir qasırğa kimi başlayan batareya güllə yağışı altında düşmən 
üstünə şığıdı. Heç yarım saat çəkmədi erməni süvarisi yavaş-yavaş geri çəkilməyə 
məcbur oldu. Quba batalyonunun bir rotası  və Zaqatala alayının xeyli hissəsi 
düşmənə yandan və arxadan göz açmağa imkan vermədi. - Dəli Qazarın 
süvarilərindən otuz-otuz beş adam ancaq qaçıb canım qurtara bildi. Ortada beş-altı 
nəfərlə sağ qalmış  Dəli Qazar yaralı heyvan kimi bağırırdı. Bəhram bəyin səsini 
eşidib daha da qəzəbləndi. 
Nazir maraqlandı: 
- Necə, danşırdılar, yəqin ki, rusca?.. 
- Yox, əksər sözləri Bəhram bəy o itin öz dilində deyirdi. Düzü çoxunu başa 
düşə bilmirdim. Bir onu görürdüm ki, insanın tələyə düşməsi necə də böyük fəlakət 
imiş. Eşitmişdim ki, suda boğulan saman çöpünə əl atar. Bax, elə bir vəziyyətdə idi 
erməni generalı. 
Nazir cəld bir hərəkətlə başını qaldırıb: 
- Axı, nə deyirdin Bəhram bəy, sən ona?.. 
- Kutaisi realni məktəbində oxuyanda onların dilini öyrənmişdim.  Əvvala, 
mən ona təklif elədim ki, təslim olsun, uşaqlara da tapşırdım ki, hələ atmayın, onu 
diri tutmaq istəyirəm. Gördüm ipə-sapa yatınır, yalandan dedim ki, zavvalı, sənin 
əsgərlərinə əvvəlcədən danışıb səni satın almışam. Səni özününkülər satıb. Təslim 
olmalısan...  
General Həbib bəy Səlimov: 
- Cənab nazir, eynilə bir teatr səhnəsi... Nazir: 
- Dayan, dayan, Həbib bəy, qoy özü danışsın. Bəhram bəy davam elədi: 
- Dedim, təslim olmursansa onda belə çixır ki, özünü müsəlman  əsgərinin 
gülləsilə ölməyə məhkum eləmisən. 
- Gözəl demisən,  əhsən sənə. Bax, görürsünüzmü peşəkar hərbçi olmaq 
budur. Bu əclafin döyüş ruhu varmış, qəsbkarlıq iştahı da varmış, amma döyüş 
qabiliyyəti yoxmuş. Yalançı general olduğunu dar macalda biruzə verib. Heç bir 
xidməti olmadan aldığı general rütbəsi onu iştahlandırıb ölümə  gətirib. Belə 
adamdan yalnız döyüşçü kimi istifadə etmək olardı. Hə, maraqlıdır, sonra nə oldu? 
Bəhram bəy: 
- Dəli Qazar yalvarırdı ki, icazə verin çıxıb gedim. Dilcanda, bir də 
Qarabağda görünsəm, atama nəhlət. Uşaq aldadır. Gəldim Həbib bəyin yanına. 
Soruşdum ki, nə etməliyəm, əsgərlərim də qana susayıblar, öldürınək istəyirlər. O 
da yek kəlmə ilə cavab verdi: 
Susdurun! Biz də tapşırığı əməl elədik. 
Səməd bəy Mehmandarov: 
- Düz eləmisiniz - dedi,- düşmən təslim olmadıqda onu məhv edərlər. 
 
GENERAL SƏMƏD BƏY NARAHATDIR... 
 
Qapı astadan döyüldü Səməd bəy: “buyurun” deyənə kimi qapıya yaxın olan 
polkovnik Bəhram bəy irəli yeridi. Qapıda mehriban üzlü, qıvraq geyimli bir gənc 

zabit “çay hazırdır, icazə verin gətirim”, - deyib əli padnoslu içəri keçdi. Divara 
söykəndilmiş çox da böyük olmayan stolu nazirin çarpayısına yaxınlaşdırdı. Səməd 
bəy mütəkkəni kənara qoyub, çarpayıda oturdu. Çay gətirən gənc zabit dərhal 
dabansız ev ayaqqabılarını cütləiyb onun ayaqlarının yanına qoydu. Səməd bəy 
mehribanlıqla zirək zabitə baxıb ürəyində “afərin” - dedi. Üzü pörtmüş gənc zabit 
stəkanlara çay süzüb, stolun qırağındakı çayrıikin üstünə qalın dəsmal tutdu. “İcazə 
verin mürəxxəs olum”. Nazir hələ də xoş təbəssümlə onun hərəkətlərini izləyirdi. 
General Həbib bəy: 
- Azadsan, - dedi. Amma uzaq getmə... 
Gənc zabit çıxan kimi Səməd bəy onun davranışını, səliqəli geyimini və əsl 
zabit yaraşığını təriflədi: 
- Bəzi rus şovinistləri təkidlə deyirlər ki, siz müsəlmanlardan hərbçi olmaz. 
Buyursun, baxsın, belə yaraşıqlı zabiti rus ordusunda çıraqla da axtarsan 
tapmazsan.  İlyarımlıq fəaliyyəti dövründə ordumuzda qabiliyyətli zabit yetişibsə, 
rus ordusu kimi üç yüz il yaşı olsaydı gör nələrə qadir olardıq. 
O dərindon köks ötürdü: 
- Qoyurlar ki. Yağlı tikə olan Azərbaycana hərə bir cayrıaq atır. Denikin 
rədd olub getdi. İndi də bu bic bolşeviklər cənuba qoşun yeritmək həsrətilə minbir 
oyundan çıxarırlar. Dağıstanda,  Şimali Qafqazda kazaklarla dağlıların arasına 
təfriqə salıb toqquşdururlar. Bu, “ayır-buyur” siyasətinin ən bariz nümunəsidir. 
- Səməd bəy, Sizcə Denikin yenidən Qafqazda peyda ola bilərmi? - 
qubernator Xosrov bəy Sultanov çəp gözlərilə
12
 Səməd bəyə baxıb soruşdu. 
- Yox, heç vaxt! Bolşeviklər artıq onun mahnısını oxudular... Denikinin işi 
bitdi. - Üzündə  təbəssüm yox olan Səməd bəy sonra nifrət hissiylə  əlavə elədi: 
Bolşeviklər elə toxumdur ki, onlar hara yerisələr orda yüz il ot bitməz. Bu saat 
Volqa boyunda və Sibirdə vətəndaş müharibəsi aparan Kolçak cənablarını da belə 
bir tale gözləyir. 
-  Əsir aldığımız ermənilər deyirlər ki, sizə qarşı  ağqvardiyaçı Denikinlə 
birləşmək istədik, baş tutmadı - polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyov söhbətə 
qoşuldu. - Gec-tez bolşeviklərlə əlbir olub Azərbaycan adlı müstəqil respublikaya 
divan tutacağıq. Keşişkənd uğrunda qanlı döyüşlər gedəndə ermənilərin çoxusu 
sərxoş idi. Podpolkovnik Rəfibəyovun və polkovnik Levestamın  əsir götürdüyü 
ermənilər də bu barədə çox sayaqladılar. 
Səməd bəy Mehmandarov: 
- Bolşeviklər Bakıda yaşayıb işləyən rus fəhlələri və müsəlman bolşevikləri 
arasında güclü təbliğat aparıb Azərbaycan milli hökumətinə  və bu hökuməti 
istəyənlərdə nifrət hissi yaratmağa çalışırlar. Bu gün də içimizdən təmizləyə 
bilmədiyimiz agent və  şpionların sayəsində. Bir həftə  əvvəl Gəncədə agent 
Smıslovun təxribatçı qrupunu həbs etdik. Bu dəstədə kimlər vardı? Bakıda Baş 
Qərargahda çalışan, adını çəkmək istəmirəm - bir nəfərin zövcəsi Nelli Çernışova, 
Stanislav Zuber və başqaları. Hamısı bizim əleyhimizə işləyib. Görünür, bizim əks-
kəşfiyyat və daxili orqanlar zəif fəaliyyət göstərir, mürgüləyirlər... 
                                                 
12
 1917-ci ildə Bakıda məhşur bir ağanın qoçusu ilə mübahisədən sonra bir-birinə güllə atıblar. Qoçu Xosrov bəy 
Sultanova sol gözündən xətər yetirib. Bundan sonra gözü çəp qalıb –  Ş.N. 

Mənim aldığım məlumata görə bolşeviklər Ermənistanda başqa cür təbliğat 
aparır. Onlar ermənilərə canıyananlıqla bildiriblər ki, Siz nə Azərbaycansınız, nə 
də Gürcüstan. Siz İran, Türkiyə  və Azərbaycan kimi müsəlman ölkələri arasında 
boğulursunuz. Biz Sizə Türkiyə  və Azərbaycandan torpaq qopartmaqla ərazinizi 
böyüdüb tam dövlət müstəqiliyinizə  zəmanət veririk. Görürsünüzmü, bolşeviklər 
özlərinin ikiüzlü, xəbis siyasətlərilə  Şimali Qafqazı  və Dağıstan dağlılarını  fəth 
edib, indi də murdar əllərini bizə - cənuba tərəf uzadırlar. 
General Həbib bəy Səlimov ikrah hissi ilə: 
- Rusların bu ikiüzlü siyasəti bizi təngə  gətirib - dedi. - Siz ötən həftə 
Gəncədə olanda müavininiz general Şıxlinskiyə ermənilərin Qarabağdan qovub 
çıxartmaqla arxayınlaşmamaq barəsində bir məlumat göndərmişdim. Yəqin ki, 
Sizə çatdırıb.  Şuşa və Xankəndikdəki Cavanşir alayının, Quba alayının, bir də 
Tatar süvari alayının sayını artırmaq şərtilə qvardiyanın da sayını çoxaltınalıyıq. 
Çünki, əsir alınan ermənilər desə də, deməsə də daşnaklar Qarabağ iştahı ilə 
yaşayırlar. Mənim zənnimə görə onlar mütləq bolşeviklərlə birləşib məhz 
Qarabağa hücum edəcəklər. 
Yorğun və əsəbi Səməd bəy Mehmandarov: 
- Məncə, - dedi - hələlik  Şəki və  Ərəş alaylarını da burada saxlamalıyıq. 
Polkovnik Seyfulla Qacarın alayını isə Qazağa göndərin. Ordan da həyəcanlı 
xəbərlər gəlir.  Əmir xan Xoyskinin məlumatma görə ermənilər sərhəd kəndi 
Kəmərliyə və Tatlıya hücuma hazırlaşırlar. 
Dostları gedəndən sonra Səməd bəy yata bilmədi. Yuxusu ərşə  çəkilmiş 
nazir oturduğu yerdə xeyli fikrə getdi. Gərgin düşüncələr onu ağır məngənə kimi 
sıxırdı. Günorta üstü polkovnik Bayram bəyin batareyasında olan şən  əhval-
ruhiyyəsindən elə bil onu illər ayırınışdı. Dirsəyini mütəkkəyə söykədi, göz 
qapaqlarını yumdu ki, bəlkə yuxuya gedə, mümkün olmadı. Həyəcandan boynunun 
damarları, əlləri titrəyirdi. Durub pəncərənin qabağına gəldi. Aşağılarda, Ərimgəldi 
təpəsindəki evlərdə təkəmseyrək işıqlar yanırdı. Uzaqdan qəfil güllə səsi eşidildi. 
İtlər dərhal ağız-ağıza verib hürüşdülər. Səməd bəy pəncərəyə yanakı durub 
Mehmandarovların dədə-baba mülkünə baxmaq istədi. Heç nə görə bilmədi. 
Birdən xatırladı ki, o, tamara başqa səmtdədir. “Sabah mütləq ora gedəcəm”, - 
deyə fikirləşdi. “Mütləq, yoxsa atam Sadıq bəyin, babam qatırçı Muradın ruhu 
məndən inciyər. Ya qismət, bir də  nə yaxt gələcəm,  Şuşaya allah bilir”... Fikir-
xəyal ona aman vermirdi. İllah ki, bolşeviklərin Azərbaycana soxulmaq iddiası. – 
Dünyanın işinə bax ki, Bakıda yaşayan rus fəhlələri özlərini şəhərin mütləq sahibi 
kimi aparırlar. Onların hamısına malçişka  Əlheydər dil verir. Cəfər Babayev 
kimisini Qusara göndərib alayda bolşevik təbliğatı apartdırır. Kimin fitvası ilə? - 
Mikoyan kimi daşnakın. Niyə bolşeviklər bu millətə  sərbəst, müstəqil yaşamağı 
günah hesab edir? Qayıdan kimi belələrini həbs elətdirib ciddi rejim altında 
saxlamaq barədə  sərəncam verməliyəm. Yoxsa... Əlheydər kimi bolşeviklər rus 
fəhlələrini öyrətməklə, özümüzün bəzi nadanlarımızı da başdan çıxarır. Bu da fitilə 
od vurmaq kimi bir şeydir. Mübarizə aparmalıyıq. Kim gəlir gəlsin, qabağına 
silahla çıxmalıyıq. Döyüşməliyik, vəssalam!” 

Orta boylu, ağ saçlı, ağ saqqallı, səsində  və sifətində  hərbçi zəhmi olan 
altınış dörd yaşlı general Səməd bəy Mehmandarov gecənin qaranlığında xalqının 
taleyini fikirləşməkdən yumağa dönmüşdü. Qəzəb və hiddət hissi onu boğurdu. 
İki addımlıqdakı Köçərli məhəlləsində xoruzlar səs-səsə verdi. Bikef nazir 
gözucu stolun üstündəki zəncirli saatma baxdı. Gözlərinə inanmadı, pensnesini 
taxıb təəccüblə dodaqlarını bir-birinə  sıxdı. Saat dördə on dəqiqə qalırdı. Canı 
ağrıyan, narahat Səməd bəy çarpayısına tərəf getdi… 
  
30-cu İL ŞƏKİ ÜSYANI     
     
(Polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyovun 
ömür yolundan səhifələr) 
 
Sovet çekistlərinin dili ilə desək, “Nuxa-Zaqatala banditizm üsyanı” məni 
çoxdan düşündürürdü. Düşünürdüm ki necə ola bilər ki, səkkiz rayonun əhalisi 
ayağa qalxıb hakimiyyətə qarşı üsyan etsin, sonra da onlar “bandit” 
 
 
adlandırılsınlar. Qəribədir ki, 1920-ci il aprel çevrilişdən  əvvəl həmin  ərazilərdə 
çar hökumətinə qarşı olmuş üsyanlara görə sovet hökuməti özünün tarix 
kitablarında xalqa haqq qazandırır və çar üsuli-darəsini tənqid edir. Bu mənada 
1806-cı ildə Aşağı Göynük kəndlərində, 1830-cu ildə Car Balakəndə, 1838-ci ilin 
avqustunda  Şəkidə  Məşədi Məmmədin başçılığı ilə, 1863-cü ildə Hacı Murtuzun 
başçılığı ilə Zaqatalada olan üsyanlarda xalqa bəraət qazandırılır. Amma yüz il 
sonra sovetlər quruluşunda ac-yalavac saxlanan xalq üsyana qalxıb haqqını  tələb 
etdiyinə görə səkkiz rayonun əhalisinə “bandit” damğası vurulur? 
Mən bir neçə ildir ki, vaxt tapdıqca  Şəki üsyanını arxiv sənədləri  əsasında 
öyrənirdim. Respublika Mərkəzi Dövlət və Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxiv 
sənədləri ilə “silahlanıb”, ötən ilin oktyabr ayında  Şəkiyə, yerli ağsaqqal və 
ağbirçəklərlə görüşə getdim. Balakən, Qax, Şəki, Zaqatalanın kəndlərini gəzib çox 
qiymətli fotoşəkillər, sənədlər və xatirələr topladım. 
Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxiv sənədlərinə  əsasən “Nuxa - Zaqatala 
banditizm üsyanı”nın başçısı üç nəfər olmuşdur: Baş  Şabalıdlı Molla Mustafa 
Şeyxzadə, Şəki rayon hərbi komissarı polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyov və qaxlı 
Sadıq bəy Balacayev. 
Üsyan məğlub olandan sonra istintaq Molla Mustafa Şeyxzadəyə 1933-cü il 
avqustun 10-da güllələnmə  kəsmiş, lakin hökm icra olunmamışdır. Sənədlər 
göstərir ki, 1934-37-ci illərdə o, Solovetsk adalarından və sonralar Bakı 
türməsindən ailəsinə məktub yazmışdır. Molla Mustafa Şeyxzadənin əllinci illərdə 
də sağ olmasını sübut edən ikinci dəlil 1956-cı ilin yazında Mir Cəfər Bağırovun 
məhkəməsində  şahid kimi dindirilən, həmin  ərazidə müvəkkil işləyən Hacı 
Məmməd Padarovun məhkəmədə verdiyi ifadədir. 
1956-cı ildə M.C.Bağırovun məhkəməsində dindirilən şahid Hacı Məmməd 
Padarov demişdir: 
- Azərbaycan SSR DTN istintaq şöbəsinin rəisi işlədiyim dövrdə 
vətəndaşların Bağırov və Yemelyanovun göstərişi ilə çoxlu miqdarda qeyri-qanuni 
həbsə alınmasının şahidi olmuşam. 

Mənə məlum olan cinayət faktına diqqət yetirməyi zəruri sayıram. 1930-cu 
ildə Nuxa - Zaqatala zonasının səkkiz rayonunda silahlı  əksinqilabi üsyan baş 
verdi. Həmin üsyanın təşkilatçısı və başçışı ruhani ailəsindən çıxmış nuxalı molla 
Mustafa Şeyxzadə idi. Üsyan yatırılandan sonra üsyanın iştirakçılarına qarşı hərbi 
çekist  əməliyyatı aparıldı. Fövqəladə üçlüyün başçısı Sumbatov-Topuridze idi. 
Həmin vaxt yuzlərlə adam həbs edildi, güllələndi və sürgünə göndərildi. Lakin 
mənə məlum olmayan səbəbdən üsyanın təşkilatçısı Şeyxzadə Molla Mustafa həbs 
olunmadı. 
1932-ci ilin fevralında Azərbaycan Baş Siyasi İdarəsinin Balakən rayonu 
üzrə müvəkkili işlədiyim zaman öyrəndim ki, Şeyxzadə Molla Mustafa Tiflisdədir. 
Türkiyəyə keçməyə hazırlaşır. Mən Tiflisə getdim. Şeyxzadəni Borçalının Qızıl 
Hacılı kəndində tapdım. Həbs edib Bakıya gətirdim. O vaxtlar məlum idi ki,  
Şeyxzadənin ingilis və türk kəşfiyyatı ilə əlaqəsi var, üsyanı da onların tapşırığı ilə 
təşkil edib. Molla Mustafa Şeyxzadə çox təhlükəli cinayətkar idi və Sovet 
hökumətinə qarşı törətdiyi cinayətlər üçün güllələnməli idi. Mən  Şeyxzadəni 
Bakıya gətirəndən sonra Baş Siyasi İdarəyə təhvil verdim və bu barədə Sumbatova 
məlumat verdim. Molla Mustafa Şeyxzadənin işini Baş Siyasi İdarənin müstəntiqi 
Zeynal Əliyevə tapşırdılar. Mən elə güman etdim ki, Şeyxzadə güllələnib. Ancaq 
1937-ci ildə öyrəndim ki, Şeyxzadə sağ-salamatdır, qohum-əqrəbası ilə 
məktublaşır. Mən heyrətə  gəldim ki, üsyanın sıravi iştirakçıları (onların arasında 
elələri var ki, Şeyxzadə başlarını aldadıb üsyana qoşmuşdu) Sumbatovun əmrilə 
güllələnib, üsyanın başçısı, cəsus isə sağ qalıb. Mən bu barədə Sumbatovla 
danışdım.  O da özünü  elə  göstərdi  ki,  guya Molla  Mustafa Şeyxzadənin yüngül 
cəza ilə yaxa qurtarması onu da hiddətlənir və söz verdi ki, Şeyxzadənin işinə 
yenidən baxmaq üçün tədbir görəcək.  Əslində isə Sumbatov bu söhbəti gözdən 
pərdə asmaq üçün edirdi, çünki Şeyxzadə hal-hazırda sağ-salamatdır. Onun harada 
yaşadığı  mənə  məlum deyil, ancaq onu bilirəm ki, Nuxada yaşayan ailəsi ondan 
məktub alır (M.C.Bağırovun məhkəməsi, iş № 0043). 
Padarov öz ifadəsində Molla Mustafa Şeyxzadənin ingilis kəşfiyyatı ilə 
əlaqəsi olduğunu bildirir. Bu, tamamilə yalan faktdır. Milli Təhlükəsizlik 
Nazirliyinin arxiv sənədləri bunu tamamilə inkar edir. O ki, qaldı Molla Mustafa 
Şeyxzadənin “türk kəşfiyyatı” ilə  əlaqəsinə, bu, həqiqətən olub. Sənədlərdən və 
həbs olunan üsyançıların istintaq ifadəsindən məlum olur ki, Molla Mustafa türk 
“Istihad”çıları  və Tiflisdə yerləşən “Türkiyə komissiyası” ilə tez-tez görüşərmiş. 
Üsyanın da ideya rəhbərliyi Tiflisdə  və  Şəkidə gizli fəaliyyətdə olan “İttihadi-
Tərəqqi” partiyası olub. Həmin partiyanın başçısı türk İsmayıl Həqqi idi. 
Tala kənd sakini Süleyman Süleymanov 1921-ci ildən AzK(b)P üzvü idi. O, 
bu il (1930-cu il) aprelin 6-da Tiflisdəki gizli “Türkiyə komissiyası” təşkilatına 
belə bir ərizə ilə müraciət etmişdir: 
“Ərizəmlə bildirirəm ki, mən 1921-ci ildən Kommunist partiyasının üzvü 
olmuşam. Təəssüf ki, Kommunist partiyasmın mahiyyətini başa düşməmişəm. İndi 
isə görürəm ki, bu partiya həqiqətin və inamın düşmənidir. Mən Allahın varlığını 
danan kompartiyanın fikri ilə razı deyiləm. Söz verirəm ki, sovet hökumətinin 
əleyhinə  işləyəcəm və  İslamın təntənəsi üçün var qüvvəmlə çalışacam. Bütün 

varliğımla söz verirəm ki, Türkiyə hökumətinin varlığı  və  şərəfi uğrunda 
çalışacağam”. 
Həmin vaxtlarda səs yayılmışdı ki, Qabaqçöl kəndində yeddi min türk əsgəri 
gəlib, onlar meşədə saxlanılır, üsyanın başlanmasını gözləyirlər. Yalamada isə 
səkkiz min nəfərdir. Atatürk artıq Bakını alıb, özü də ordadır. 
“Xalqlara Azadlıq Partiyası”nın “xalqçılar fraksiyası” Baş Göynükdə 
yerləşirdi. Onun sədri Molla Mustafa Şeyxzadə idi. Fraksiyanın 450-dən çox üzvü 
vardı. 
Üsyan aprelin 12-nə planlaşdırılıb, lakin baş tutmayıb, 13-də başlayıblar. 
Aprelin 11-də Baş Göynüklü Eyvaz kişinin evində silahlı üsyan haqqında 
son yığıncaq olub. Burada M.M.Şeyxzadə, üç nəfər Göynüklü qaçaq, iki ləzgi, iki 
erməni, Həmid Maşiyev və başqaları iştirak ediblər (həbs olunan və güllələnənlər 
arasında ermənilər yoxdu, görünür, CK işçisi olublar). 
Molla Mustafa Şeyxzadə deyib: “Sovet hökuməti devrilməlidir. Üç aydır 
ki, mən hazırlıq işi aparıram. Türkiyənin Batumdakı konsulu razılıq verib ki, may 
ayında türk ordusu Azərbaycanı alacaq”. Sonra Şeyx atasının məzarına and içib ki, 
sözlərimə məsuliyyət daşıyıram, aldığım məlumat dəqiqdir. 
Kompartiya üzvü Maşiyev Həmid: “Bu günə  qədər kor və kar olub, 
bolşeviklərə inanmışam. Dini və böyük Allahı inkar eləmişəm. İndi peşmanam, söz 
verirəm ki, bu gündən üsyançılara əlimdən gələn köməyi edəcəm. Millət və İslam 
dini uğrunda bolşeviklərə qarşı son nəfəsimə qədər vuruşacağam”. 
 
*       *       * 
 
Qax rayonu ərazisində üsyanın başçısı olan Sadıq bəy Balacayev isə 1930-cu 
il iyulun 16-da həbs olunub güllələnmişdir. 
Üsyanın üçüncü - əsas başçısı polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyov isə Bideyiz 
kəndinin yanındakı Buxdur dağında ÇK-nın qoşunları ilə ölüm-dirim döyüşlərində 
1930-cu ilin iyul ayında həlak olmuşdur. Arxiv sənədləri və ayrı-ayrı ağsaqqallar 
şahidlik edir ki, üsyan heç də sovetlərin dediyi kimi “banditizm” üsyanı deyildi. 
Bundan əvvəl də Baş Göynük kəndində, Şəkidə və Azərbaycanın hər yerində şura 
hökumətinin ağır rejiminə qarşı üsyanlar olub. 1920-ci ilin mayından Qarabağda, 
Qazaxda, Zaqatala və Qubada Azərbaycan xalqı üsyankar səsini qaldırmışdı. 1924-
cü il aprelin 3-də Tifhsdə olan Äzərbaycan xalq komissarlığı sovetinin sədr 
müavini Mir Cəfər Bağırov “Zarya Vostoka” qəzetinə verdiyi müsahibəsində 
demişdi: 
- Cinayətkar dəstələr üç ildən çox gənc sovet respublikamızın quruculuğuna 
mane olurdular. 1920-ci ilin yazında Gəncədə, Zaqatalada, Qarabağda və başqa 
rayonlarda üsyan qaldırdılar. 1922-ci ilin may ayında belə cinayətkar dəstələrdən 
cəmisi 58-i qalmışdı. Onların ümumi sayı 310 nəfər idi. Lakin ÇK da 
mürgüləmirdi. 1924-cü ilin mart ayında Azərbaycanda çox da gücə malik olmayan 
cəmisi beş cinayətkar dəstə qaldı. Mənim Tiflisə gəlişimdən bir az əvvəl 17 nəfər 
cinayətkar bandit hökumətə  təslim oldular. İndi respublika ərazisi cinayətkar 
dəstələrdən, həm də eser, müsavat, monarxist təşkilatlardan tamamilə 

təmizlənmişdir. Hətta kəndlilər belə onlarda olan silahı könüllü olaraq təhvil verir 
və iqtisdiyyatın ikişafına kömək edirlər. 
Sovet orqanlarına inanıb desək ki, din xadimi molla Mustafa Şeyxzadə  və 
var-dövləti  əldən çıxmış Sadıq bəy Balacayev üsyan qaldırıb xalqı yoldan 
çıxartmışlar. 
Bəs onda üçüncü, əsas  şəxs,  Şəki rayon hərbi komissarı  Bəhram bəy 
Nəbibəyovun üsyana başçılıq etməkdə,  əgər belə demək mümkünsə, “cinayətkar 
dəstələrə” qoşulmaqda məqsədi nə idi? Axı Bəhram bəy hərtərəfli təmin olunmuş 
şəxs idi: vəzifə, rütbə və hər bir imkana malik bəy nəsilli hərbçi.   
Azərbaycan Baş Siyasi İdarəsinin sədri Mir Cəfər Bağırovun və Nevernovun 
imzası ilə 1930-cu il mayın 12-də 66 səhifə makina yazısı  həcmində Moskvaya 
göndərdiyi rəsmi hesabatda bu üsyanın səbəbi aydınlaşır. Oradan belə anlaşılır ki, 
yerli raykom və icrakom milis orqanlarının əməkdaşları, ümumiyyətlə, səlahiyyətli 
vəzifə sahibləri xalqa yeni qurulan kolxozun mahiyyətini düzgün başa sala 
bilməyiblər. Zaqatala - Nuxa ərazisində rüşvətxorluq, əhalini yerli-yersiz incitmək, 
səhərdən axşama kimi ağır zəhmətlə məşğul olan rəiyyətə qara qəpik də verməmək 
üsyanın alovlanmasına səbəb olmuşdur. 
Xalqın bu ağır güzəranının görüb ürəyi yanan imkanlı  Bəhram bəy 
Nəbibəyov üsyana məhz bu məqsədlə qoşulmuşdu. 
Polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyov özü də şəkili idi. O, 1884-cü il dekabrın 
6-da bəy ailəsində anadan olmuşdur. Birinci Dünya müharibəsinin iştirakçısı olan 
Bəhram bəy Nəbibəyov 1918-20-ci illərdə məşhur sərkərdələrimiz Əliağa Şıxlinski 
və Səməd bəy Mehmandarovla milli ordu quruculuğumuzun təməl daşını  
qoyanlardandır. 
İlk təhsilini Kutaisi realnı  məktəbində alan Bəhram bəy 1904-cü il 
sentyabrın 2-də Peterburqdakı Konstantin artilleriya məktəbini birinci dərəcəli 
diplomla bitirmişdir. Həmin ildən Qafqazdakı iyirminci Artilleriya briqadasında 
podporuçik kimi xidmətə başlayan Bəhram bəy Nəbibəyov 1909-cu il sentyabrın 
7-də poruçik, 1912-ci il avqustun 31-də ştabskapitan rütbəsinə layiq görülüb. 
Bir il sonra üçüncü batareyanın komandiri təyin olunan Bəhram bəy  əlaçı 
zabit kimi birinci Əlahiddə Qafqaz ordusunun qərargahında artilleriya rəisinin 
müavini vəzifəsinə layiq görülüb. 1913-cü ildə Axalsixe şəhərində xidmət edən 
kapitan Bəhram bəy Nəbibəyov ordudakı nümunəvi xidmətinə görə “Müqəddəs 
Stanislav” ordeninin üçüncü dərəcəsi ilə təltif olunub. 
Milli ordumuzun yaranmasında əvəzsiz xidmətləri olan Bəhram bəy qardaşı 
kapitan Vahid bəy və podpolkovnik Hüseyn bəylə birgə 1918-20-ci illərdə erməni 
daşnaklarına qarşı igidliklə vuruşmuşdur. 
Polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyovun və onun zabit qardaşlarının hərbi 
fəaliyyəti barədə Respublika Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində qismən də olsa, 
sənədlər saxlanılır. 1918-ci il dekabrın 5-də yenicə yaranmış Azərbaycan 
ordusunun hissələrinə baxış keçirən Hərbiyyə naziri, tam artilleriya generalı Səməd 
bəy Mehmandarov kapitan Bəhram bəy Nəbibəyovun komandir olduğu dördüncü 
Dağ batareyasında  əsgər və zabitlərin hazırlığından tam razı qaldığını bildirir. 
Nazir səkkiz saylı  əmrində qeyd edir ki, yoxlanış zamanı batareya komandiri 
Nəbibəyovun  əsgərləri məndə xoş  təəssürat yaratdı. Hiss olunur ki, batareya 

komandiri zabitlərlə birlikdə qüsurları aradan qaldırmağı bacarır. Nəbibəyovun 
qısa müddətdə etdikləri mənə  qəti inam verir ki, ən yaxın vaxtda bu batareyanın 
daha yüksək səviyyədə görəcəyəm. Onun azsaylı zabitlərinə  və kapitan 
Nəbibəyova yorulmaz zəhmətlərinə görə təşəkkür edirəm.