AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Pulun diktaturası
185 dövriyy
əsinin asanlaşdırılması və pulların dəyərliliyinin yüksəl- dilm
əsidir. 1
Denominasiya pul nişanlarının dəyişdirilməsidir. Bu latın m ənşəli söz olub «denominato» deməkdir ki, bu da 10, 100, 1000 v ə i. a. dəfə azaltmaq mənasını ifadə edir. İqtisadi nəzəriyyə və praktikaya dair qısa ensiklopedik lüğətdə yazıldığı kimi, denominasiya – ölk ə pul tədavülünü qaydaya salmaq, uçot və hesablamaları asanlaşdırmaq məqsədilə köhnə pul nişanlarının yeni pul nişanlarına müəyyən edilmiş nisbətdə mübadilə edilməsi yolu il
ə milli pul vahidinin iriləşməsidir. Məhz bu nisbətdə əmtəə v ə xidmətlərin qiymətləri, tariflər, əməkhaqqı, pensiyalar, bank hesablarında pul vəsaitlərinin qalıqları, müəssisə və təşkilatların balansı yenidən hesablanır. Denominasiya nəticəsində, həmçinin pul vahidinin valyuta m əzənnəsinin dəyişilməsi baş verir ki, bu da eyni, yaxud dig ər əmsal üzrə yüksələ bilər 2 .
əksər ölkələrdə çoxsaylı denominasiya hadis
əsi baş vermişdir. İkinci Dünya müharibəsindən sonra dün
yanın müxtəlif ölkələri 600 dəfədən çox denominasiya pro- sesin
ə məruz qalıb. Denominasiya prosesi h əmişə məqbul iqtisadi islahat sa- yılmır. İqtisadçıların bəziləri normal iqtisadiyyatı olan ölkələr- d ə denominasiya prosesini sadə, texniki və bəzən mənasız əmə- liyyat hesab edirl ər. Denominasiya o zaman tam müsbət hadisə sa yıla bilər ki, ölkədə hiperinflyasiya baş verir və bunun qarşı- sını digər iqtisadi islahatlarla almaq mümkün deyildir. İnflyasi- ya nın digər növlərinin baş verdiyi ölkələrdə isə tələsik olaraq denominasiya əməliyyatlarının aparılması isə mənasızdır, qey- ri-m əntiqidir. Denominasiya iki formada baş verə bilər:
1 Bax: Bank – Maliyy ə terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı. 2011, s.114. 2 Ба х : Лубнев Ю.П., Кравцова Н.И., Лозовой А.М. Краткий энциклопе- дический словарь по экономической теории и практике. Ростов. гос. эконом. акад – Ростов н/Д, 1997, с. 72.
Pulun diktaturası
186 1.
Dövriyy ədə olan bütün pul nişanlarının dəyişdirilməsi yolu il ə;
2.
Qism ən – bir və ya bir neçə nominalın dəyişdirilməsilə. Denominasiya prosesi uzun v ə qısa vaxt ərzində həyata keçiril
ə bilər. Daha doğrusu: 1.
Bir neç ə gün və ya bir neçə həftə çəkə bilər; 2.
ə ay və ya bir ilə qədər davam edə bilər; 3.
Müdd ətsiz, yəni bir neçə ili əhatə edə bilər. Ad ətən müddətsiz denominasiya prosesi ABŞ iqtisadiy- ya tına xas olan cəhətdir. Denominasiya prosesi Rusiya dövl ətində və xüsusilə də SSRİ dövründə sanki daimi prosesə çevrilmişdir. Ümumiyyətlə, Rusiya tarixind ə 1913-cü il qızıl dövr sayılırdı. Çünki o dövrdə rus rublu qızıl standartlarına görə hesablanırdı. Ona görə də rus rublu öz dövründ ə nüfuzlu valyuta hesab olunurdu. Rusiyada 1914- cü ilin avqustundan başlayaraq kağız pulların qızıla d əyişdirilməsi prosesi dayandırılmışdır. Buna səbəb Birinci Dünya müharib əsinin başlanması olmuşdur ki, rus rublu o dövrd ə öz dəyərini tədricən itirməyə başlamışdır. Sovet hakimiyy əti qurulandan sonra (1917-ci ildə) Rusiyada dövriyy ədəki nağd pulun həcmi dəfələrlə yüksəlmişdir. Pul öz d əyərini tamamilə itirməyə başlamışdır. Bunun nəticəsidir ki, SSRİ təşkil edilənə qədər üç il ərzində 1922,1923 və 1924-cü ill
ərdə 3 dəfə denominasiya prosesi həyata keçirilmişdir. SSRİ sükut edənə qədər isə bir neçə dəfə denominasiya pro sesi baş vermişdir: 1.
1947-ci ilin 14 dekabr tarixind ə. O zaman əhaliyə nağd pullarını dəyişdirmək üçün bir həftə vaxt verilmişdir. Pul ni- şanlarının dəyişdirilməsi isə 10:1 nisbətində həyata keçirilirdi. İslahat nəticəsində talonlar ləğv edildi. Məhsullar açıq satışa çıxarıldı. Lakin məhsulların qiyməti baha olduğundan bu dövr tarixd
ə insanların soyulması prosesi kimi yadda qalıb. Pulun diktaturası
187 2.
1961- ci ilin pul islahatları. Bu islahat Sov.İKP-nin Birinci Katibi N.S.Xruşşovun arzusu ilə həyata keçirilmişdir. Əslində o dövrl
ər üçün islahata ehtiyac yox idi. 3.
90- cı illərdə SSRİ-də axırıncı denominasiya prosesi baş verdi. Çexoslovakiyada, Polşada və Rumıniyada İkinci Dünya müharib əsindən sonra pul islahatları həyata keçirilmişdir. Az ərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra 1992-ci ildə ilk d əfə olaraq milli valyutamız dövriyyəyə buraxılmışdır. Az müdd ət keçmədi ki, milli valyuta 1000 dəfədən artıq dəyərsizləş- dirildi v ə pul islahatı zərurətə çevrildi. Bunun nəticəsi olaraq 2005-ci ild ə denominasiya həyata keçirildi. Türkiy ə və İranda da denominasiya həyata keçirilmişdir. H ər iki ölkədə bu zərurətdən irəli gəlmişdir. Son zamanlar bu ölk ələrin kağız pullarını gəzdirmək, hesablamaq olduqca çətin- l əşmişdi. Onlar köhnəlmiş, əzilmiş və demək olar ki, üstündə ya zılanları oxumaq belə mümkünsüz olmuşdu. Bu ölkələrdə pul köçürm ələri və hesabatlar aparmaq mürəkkəbləşmişdi. 4.5. Pul zaman v ə məkan prizmasında
Pulun yaranma tarixin ə, mahiyyətinə, funksiyalarına nə- z ər salındıqda onun inkişaf paradoksları müasir dövrdə daha qa barıq formada üzə çıxır. Riçard Dunkan “Dolların böhranı” kitabında Milton Frid- ma nın pul haqqındakı fikrini epiqraf kimi verir: “Bir şeyə biz q ətiyyətlə əminik: pulun tarixi bundan sonra da onun inkişafını izl əyənləri sürprizlərlə üz-üzə qoyacaq. Bu sürprizlər hətta təh- lük ə anında belə, necə maliyyə nəzəriyyəçisi, eləcə də, öz işini praktiki c əhətdən yaxşı bilən dövlət məmurunun nəzərindən qa- çacaq”. 1
1 R içard Dunkan. Dolların böhranı / rus dilindən tərcümə. Bakı: “İqtisad Universiteti” n əşriyyatı, 2009, s. 303.
Pulun diktaturası
188 Y.A.Vasilçuk sübut etm əyə çalışır ki, pul istehlakçının, mill
ətlərin ukladlarının və yaşam tərzinin, onların sinfi və siyasi strukturlarının dəyişməsi amilinə çevrilmişdir. O qeyd edir ki, bu gün bu prosesl ər daha böyük miqyasda Çində, Hindistanda və “üçün cü dünyanın” digər regionlarında baş verir və bəşəriyyətin ikinci “qızıl milyardını” formalaşdırır. Mübahisə etməyə ehtiyac yoxdur ki, müasir dövrd ə də “pul amili” XX əsr insanının inkişa- fı üçün fundamental əhəmiyyətə malik olan bu prosesləri inkişaf etdirm əkdə davam edir. Buna görə bizim üçün daha vacib olan pulların bütün növlərinin başlıca funksiyalarını kollektivlərdə işə, əmək və məişətin yeni formalarının mənimsənilməsinə keçid alan yerin, şəhər əhalisinin formalaşmasına və sivilləşməsinə d əstək kimi müəyyənləşdirmək lazımdır. 1
mahiyy əti tam ziddiyyət təşkil etmişdir. Pulun əsil iqtisadi mahiyy əti sanki yox olmuşdur. Pul bütün problemlərin – siyasi, iqtisadi, m ənəvi problemlərin həlli mexanizminə çevrilmişdir. Bazar münasibətləri isə buna təkan vermiş və «h ər şey» artıq pulla alınıb-satılır. Rüşvət, korrupsiya, yalan, riya karlıq, yaltaqlıq, ikiüzlülük, vicdansızlıq, şərəf- sizlik, insan alveri v ə s. Bu kimi eybəcərliklər pulun köməyi il ə daha da dərinləşir və insanların qanına «hopur». El ə bir dövr yetişib ki, sanki hamı yalan danışır: ata öv ladına, övlad atasına, ər arvadına, arvad ərinə, gənclər öz sevgilil ərinə, idarə, şirkət rəhbərləri öz işçilərinə və i. yalan söyl əyir. Yüksək vəzifəlilər böyük yalanlar, kiçiklər isə nis- b ətən xırda yalanlar danışır. Bütün bunlarda məqsəd sanki pul qazanmaqdır. Yalan danışmaqla haqqı, ədaləti, həqiqəti boğanlar əslində cəmiyyətin inkişafını ləngidir, onun «məc- rasını» başqa istiqamətə yönəldir və son nəticədə məhv edir- l ər. Fransız dramaturqu Dekursal Anrinin (1837-1898) yazdığı
1 Bax:
Васильчук Ю.А. Социальное развитие человека в ХХ веке. Фактор денег. // Общественные науки и современность. 2001.№ 4, с.8-9. Pulun diktaturası
189 kimi, pul h əmişə ağıllı adam üçün vasitə, axmaqlar üçün məqsəd olub.
Con Kexo “Pul, uğur və Siz” adlı kitabında pulun insan m ənəviyyatı ilə bağlılığı ilə əlaqədar bir sıra suallara cavab ve- rir. Bel ə ki, pul xoşbəxtliyi satın almağa qadir deyildir ― sualı- na cavabında qeyd edir ki, düzdür, lakin bunu yoxsulluq da edə bilm
əz. Xoşbəxtlik insanın daxilindən çıxış edir. Bu mənəvi də- y ərlərə və amala uyğun gələn özünüdərketmə və özü üçün belə bir h əyat tərzi qurmaqdan irəli gəlir. Sonra o, pul m ənəviyyatdan kənar iqtisadi vasitədir ̶ sua- lına cavabında tarixi köklərə söykənir. Onun fikrincə, bu aşağı- dakı Bibliya iqtibasından irəli gəlir: “ya bütün pisliklərin kökü- dür, ya da gümüşsevərlikdir”. Burada söhbət görünür o gümüş sevgisind ən gedir ki, bu sevgidə bütün başqa şeylər nəzərə alın- mır. Pula sevgi həm də onun özünün və başqalarının rifahı üçün nec ə istifadə olunmasının başa düşülməməsi halında da ola bil ər. Lakin pul rifah və xeyirxahlığın qeyri-ehtimal potensialın enerji formasıdır. Əgər həqiqətən mənəvi baxımdan pul bu d ərəcədə pisdirsə onda nə üçün Xristos çar Solomon haqqında bu q ədər yüksək fikirdə olmuşdur? Axı məlumdur ki, öz döv- ründ ə dünyada ən varlı adam olan çar Solomon haqqında Bib- liyada xeyli qeydl ər vardır. Beləliklə, aydın olur ki, zənginlik öz-özlüyünd ə pis şey ola bilməz. Lakin pis olmamaq üçün nə is ə başqa şey də lazımdır. 1
Başqa bir müəllif Yakoves Y.V. pulu – təkcə iqtisadi deyil, h
əmçinin mənəvi kateqoriya hesab edir. Burada ikisimalı Yanus (yunan mifologiyası qəhrəmanı – kursiv Ş.Q) rolunda çı- xış edir. Müsbət aspektdən o insanlar arasında ünsiyyət vasitə- sidir. Uşaqlar və qocalar haqqında qayğını və qənaətçiliyi təlqin (t ərbiyə) edir, insanların kiçik və böyük kollektivlərə birləşməsi üçün, onların sivilizasiyasının formalaşmasında, mədəniy- y ətlərinin və iqtisadiyyatlarının çiçəklənməsi üçün stimuldur. 1. Bax: Джон Кехо. Деньги, успех и Вы. Минск. 2007, с. 50, 52. Pulun diktaturası
190 (Bu pulun yaxşı cəhətdir – kursiv Ş.Q.). Özünün digər siması il ə bu əzəmətli “Yanus” zorakılıq və istismarın silahına çevrilir, insanları ayırır, onların qəlblərində ikrah hissləri oyadır, onları m ənəvi pozuntulara və cinayətlərə sürükləyir. 1
l ərin, dəyərlərin olduğunu sanki unutmuş və amansız bazar dün yasında həqiqətin və ədalətin çıraqla axtarışına çıxıblar. Bu, t əkcə ayrı-ayrı insanlara aid deyil, artıq «iri» dövlətlər d ə bu prosesə qoşulub. Pul «insanlıq», «demokratiya» an- layışlarını arxa plana çəkib. Demokratiya, azadlıq, bərabərlik, ədalət, tərəqqi, ailə, m əhəbbət, dostluq və i. dəyərlərə dünyanın indiki gerçək- likl əri prizmasından baxa bilsək, bu dəyərlərin ölkənin ma- liyy ə imkanlarından asılı olduğunu etiraf etməliyik. Dünya v ə bazar iqtisadiyyatı artıq pul iqtisadiyyatı- dır. Bu mübahisəsiz belədir. Müasir dövrdə artıq milyar- derl ər və milyonçular ordusu yaranmışdır. Və bu ordu dün- yanı və qeyd etdiyimiz dəyərləri idarə edir. (Aşağıdakı c ədvələ bax). Dünya z ənginliyinin coğrafiya və statistikası 2 Sıra nöm- r əsi Ölk ələrin adı Milyarder- l ərin sayı Ümumi v əsaitləri (milyard dollarla) 2011 2012 1 2 3 4 5 1.
ABŞ 413
425 1640
2. Rusiya
101 6 376,1 3. Almaniya 52 55
251,1
1 Bax:
Яковец Ю.В. Деньги и нравственность: цивилизационный аспект. «Россия как цивилизация денег». Под редакцией проф. Ю.М.Осипова; проф. М.М.Гузева и др. Москва – Волгоград – 2008, с. 43. 2 Bax: “Forbes” журнал ı, may, 2012, s. 302-303. Qeyd: Cədvəl jurnaldakı r əqəmlər əsasında tərtib olunmuşdur. Pulun diktaturası
191 4.
Çin 115
95 204,3
5. Hindistan 55 48
194,6 6.
Honkonq 38
36 159
7. Braziliya 30 36
151 8.
Meksika 11
11 129,7
9. Fransa
14 15
122 10.
Böyük Britaniya 32
36 98,6
11. Kanada
24 26
80,9 12.
İtaliya 14
16 76,5
13. İsveç
10 11
75.7 14.
Yaponiya 26
24 73,3
15. İndoneziya 14 17
71,5 16.
İspaniya 15
16 70,9
17. Avstraliya 18 17
65,9 18.
Tayvan 25
24 61,5
19. S əudiyyə Ərəbistanı 8 8 51 20. Türkiy
ə 38
34 50,7
21. C ənubi Koreya 16 20
47 22.
Malayziya 9 9 45,3 23.
İsrail 16
3 41,5
24. Çili
4 5 40,9 25. İsveçrə
9 9 37,2 26. Ukrayna
8 8 31,1 27. Kolumbiya 2 3
28. Avstriya 5 6
29. İrlandiya 5 5
30. Tailand 3 5
31. Filippin 4 6
32. CAR
4 4 17,7 33. Misir
8 7 17,2 34. Niderland 6 6
35. Nigeriya 2 2
36. Livan
6 6 12,8 37. Norveç
4 5 12,6 38. Kipr
2 2 12,3 39. Sinqapur 4 5
40. Çexiya
3 3 11,5 41. Yeni Zelandiya 3 3
42. Danimarka 3 3
Pulun diktaturası
192 43.
Argentina 2 4 9,6 44.
Polşa 4 4 8,3 45.
Yunanıstan 2 3 7,9 46.
Portuqaliya 3 3 7,9 47.
Qazaxıstan 5 3 7,8 48.
Birl əşmiş Ərəb Əmirlikləri 4 4
49. Venesuela 2 2
50. Küveyt
3 5 6,8 51. M ərakeş 0 3 6,8 52. Belçika
3 2 6,4 53. Gürcüstan 0 1
54. Monako
2 2 4.2 55. Peru
0 2 4,2 56. Finlandiya 1 1
57. Sent-Kitst v ə Nevis 0 1 1,6 58.
Rumıniya 2 1 1,5 59.
Beliz 1 1 1,1
Ümumiyy ətlə, dünya sərvətinin yarısı 1% əhaliyə məx- sus
dur. Dünyada yaşayan 3,6 milyard kasıb əhalinin cəmi 1,7 tril
yon dolları vardır. Bu qədər də sərvət dünyanın 85 nəfər ən var
lı adamının əlindədir. 1
Sual olunur bu milyarderl ərin qarşısında hər hansı bir prob lem varmı? Pul, n əinki ayrı-ayrı vətəndaşların, eyni zamanda bütün cə- miyy ətin «sivilizasiyalı» azadlıq imkanlarını və onun səviyyəsi ara sındakı fərqin müəyyənləşdirilməsi üçün sanki ən dəqiq kə- miyy ət ölçüsüdür. 2008-ci ildə Azərbaycandakı prezident seç- kil əri ərəfəsində Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyan Dağ- lıq Qarabağ münaqişəsilə bağlı sanki «şok» açıqlama verə- r ək göstərmişdir ki, Azərbaycan Dağlıq Qarabağa investisiya qoymağa çalışsa, o zaman bəlkə oranın Azərbaycanın tərki- bind ə qalmaq perspektivinə münasibətini dəyişər. Əslində, dövrümüz üçün bu heç d ə «şok» açıqlama deyil, zamanın tə-
1 Bax:
«Российская газета» 22 январь 2014 г. Pulun diktaturası
193 l əbindən irəli gələn fikirdir. «Pul hər şeyi almaq gücünə ma- likdir» fikrinin bir növ t əsdiqidir. Pul, insanları hər şeyi etməyə məcbur edən bir mələk və ya şeytandır, əxlaqla, insanlıqla tərs mütənasibdir. Obyektivlik namin ə deyək ki, tarixin bütün dövrlərində pul iqtisadi funksiya larından başqa, digər «eybəcər» mahiyyə- tini müasir dövrd əki kimi çılpaqlığı ilə göstərməmişdir. 1912-ci ild ə Paris səfərindən qayıdan Hacı Zeynalabdin Ta- ğıyev «Bakı» qəzetinin müxbirinə belə bir əhvalat danışmışdır. - Parisd ə faytonda gedirdim, qabaqda mənə sağa burulmaq lazımdı. Faytonçu isə sola burulurdu. Mən çətirin ucu ilə onun kür
əyinə toxunub dedim: «Sağa dön». Nə olsa yaxşıdır? Faytonçu q əzəblənmiş halda yerə atılıb qollarını ölçə-ölçə qışqırmağa başladı. «Ona nə oldu? - deyə mən mütərcimdən soruşdum». Müt
ərcim dedi: «O qəzəblənib, deyir ki, nə cəsarətlə siz çətirlə onun kür
əyinə toxunursunuz? Bununla onu təhqir etmisiniz». M ən, oradakı camaata təəccüb qaldım və hər şeyi başa düş- düm… bizd Download 5.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|