AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Pulun diktaturası
|
Pulun diktaturası
167 pulun miqdar n əzəriyyəsidir. XVII-XVIII əsrlərdə bu nəzəriy- y əni C.Lokk, Ş.Monteskye, D.Yum, XIX əsrdə isə D.Rikardo kimi görk əmli iqtisadçı və filosoflar inkişaf etdirmişlər 1 .
əzəriyyəyə görə pulun dəyəri tədavüldə olan pulun miq
darı ilə müəyyən olunur, əmtəələr tədavülə qiymətsiz, pul is ə dəyərsiz daxil olur, qiymət isə tədavül prosesində yaranır. XX əsrdə pulun miqdar nəzəriyyəsini Amerika iqtisadçısı N.Fi şer, sonra isə C.Keyns və digərləri yeni yanaşma ilə əsas- lan dırmağa çalışmışlar. N.Fişer özünün «Pulun alıcılıq gücü» ki tabında həmin nəzəriyyəni əsaslandırmaq üçün MV=PQ mü- badil ə bərabərliyindən istifadə edir.
Burada:
M – nağd pulun miqdarı; V – pulun dövriyy ə sürəti; P – əmtəələrin qiymətlərinin orta səviyyəsi; Q – satılmış əmtəələrin miqdarını bildirir. N.Fişer burada iki göstərici ilə – əmtəələrin qiymətlərinin orta s
əviyyəsi (P) və «əmtəələrin kütləsi» - tədavüldə olan pu- lun miqdarını müəyyən edir. Əmtəələrin qiymətlərinin orta sə- viyy əsini isə Q MV P = nisb əti ilə ifadə edir. Göründüyü kimi, Fişerin tədavüldə olan pulun miqdarını hesablamaq üsulu, əvvəlki tədqiqatçılardan, adi dərsliklərdə il- l ərlə öyrənilən formulalardan fərqlənir. Monetarizmin tezisi isə 1 Bax: Головнин М.Ю. Развитие денежно – кредитной сферы в трансформационный период: Россия и
страны Центральной и Восточной Европы. – М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2009, с. 9 – 11, 15. Pulun diktaturası
168 ondan ibar ətdir ki, pulun sabitliyi iqtisadiyyatın normal fəaliy- y ət göstərməsi üçün müstəsna əhəmiyyətə malikdir 1 . 1976- cı ildə istehlak sahəsində tədqiqatları, monetar nə- z əriyyə və pul tədavülü tarixinin işlənilməsinə görə Nobel mü- ka fatı laureatı almış ABŞ iqtisadçısı Milton Fridmanın sözləri- n ə görə, «monetarist» - bu pul miqdar nəzəriyyəsinə inanan in- sandır.
Kağız pullar, banknotlar və plastik kartların ümumi xarakteristikası
Müasir pul vahidl əri olan dollar, funt sterlinq, iyen, avro, rubl, manat v ə s. kağız pullar vasitəsilə alıcılıq qabiliyyətinə malikdirl ər. Sizin müəyyən məbləğdə pulunuz varsa onu asan- lıqla istənilən nemətə dəyişə bilərsiniz. Çünki, pul hamının qə-
Tarixi nöqteyi-n əzərdən pulun iki formasının mövcudlu- ğu göstərilir: tam dəyərli və natamam dəyərli. Tam d əyərli pullar öz daxili dəyəri olan əmtəə xarakteri da şıyır. Tam dəyərli pullara metal pullar aid edilir. Külçə, gü- müş və qızıldan olan sikkələr. Natamam d əyərli pullar dəyərin əlamətləridir. Qızılı əvəz ed ən natamam dəyərli pullar əmtəəlik xüsusiyyətlərini itirir, özü- nün daxili d əyəri olmur. Pul əmtəəsindən fərqli olaraq natamam d əyərli pulları istehlak ehtiyaclarında istifadə etmək mümkün deyil. Natamam d əyərli pulların aşağıdakı növlərini fərq- l əndirirlər: 1) dövlət kağız pulları – xəzinədarlıq biletləri; 2) kre- dit pullar- nağd və nağdsız (tələb edilən bank hesablarında və- saitl ər, depozit pullar); 3) mübadilə sikkələri hal-hazırda praktik 1
Ба х : Современная экономика. Общедоступный учебный курс. Рос- тов н/Д.: Феникс, 1999, с. 664; Головнин М.Ю. Развитие кредитной сферы в трансформационный период: Россия и страны Центральной и Восточной Европы. – М..: Книжный Дом «ЛИБРОКОМ», 2009, с. 10, 13-15.
Pulun diktaturası
169 olaraq bütün ölk ələrdə dövriyyədə kredit pullar və mübadilə sikk
ələri mövcuddur. İqtisadi ədəbiyyatda göstərilir ki, kağız pullar üçün 2 xüsu- siyy ət xarakterikdir. Birinci xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, onların öz daxili d əyəri var. Onlar natamam dəyəri olan pullar – dəyər əla- m ətləridir. Kağız pullar alıcılıq qabiliyyətini müəyyən edən dəyərə malikdir. Kağız pulların ikinci xüsusiyyəti onların tədavülünün xarakteri il ə əlaqədardır: onlar təbiətən, qeyri-sabitdirlər, daha doğrusu, dəyərsizləşmişlər. 1
B əzi iqtisadçılar bu cür kağız pulları bir növ inzibati pullar ki mi şərh edirlər. Y.A.Vasilçuk yazır: “İnzibati pullar – dövlət tə- r əfindən buraxılan qızıl və valyuta ilə deyil, əksinə dövlətin ha- kimiyy ət gücü ilə təmin olunan və əmtəə dövriyyəsindən bütün dig ər pul materiallarını istisna edən kağız işarələridir. Burada pullar, h əmçinin insanlar üzərində hakimiyyəti həyata keçirir. Lakin onlar özl əri hakimiyyətin özünün yalnız bir alətidir. Yalnız bu diri pullarla” olan öd ənişlər qanunidir. Yalnız onlar valyuta mövqeyind ədir, yəni xarici pullara bərabərləşdirilir. Bütün qızıl, gümüş çeklər, veksellər, qiymətli kağızlar - ən yaxşı halda pulun surroqatlarıdır (sürəti, oxşarı). Onları bu yaxınlara kimi yer kürə- sinin 1/3- ə hakim olmuş “xalis” şəkildə dərk etmək daha asandır. İnzibati pulların hərəkətinin başlıca məqsədi Dövlət büd- c əsidir, alətləri isə - dövlət bankı və vergi aparatıdır, istifadəçi- l əri – dövlət təşkilatları, dövlət müəssisələri və əhalidir 2 .
rıdır (dəyərin nominal nişanıdır) və adətən metalla əvəzlənmir,
1 Bax.:
Деньги. Кредит. Банки: учебник для студентов вузов, обучаю- щихся по экономическим специальностям, по специальностям «Финансы и кредит», «Бухгалтерский учет, анализ и аудит» / Е.Ф.Жуков, Н.М. Зеленкова, Н.Д. Эриашвили; под ред.Е.Ф.Жукова. – 4- е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2009, с. 22, 26-27. 2 Bax:
Васильчук Ю.А. Социальное развитие человека в ХХ веке. Фак- тор денег. // Общественные науки и современность. 2001, № 4, с.10. Pulun diktaturası
170 dövl
ət tərəfindən öz xərclərini (dövlət büdcəsi kəsirini) ödəmək üçün buraxılır. Kağız pulların təbiəti ondan ibarətdir ki, onların sərbəst d əyəri yoxdur, belə ki, onların çap olunması əmək itkisi onların d əyərini ifadə etdiyi mallarla müqayisədə cüzidir. Ona görə də kağız pullar öz dəyəri sayəsində dövriyyə edən qızıldan fərqli olaraq, yalnız özlərinin dövriyyəsi prosesində əsl dəyərini alır. Metal v ə kağız pulların paralel tədavülü zamanı onların dəyəri əvəz etdikləri qızıl və gümüşün kəmiyyətinin dəyəri ilə müəy- y ənləşir: bir kağız pul vahidinin dəyəri tədavüldə olan kağız pu- lun k əmiyyətinə bölünən tədavül üçün lazım olan metalın kə- miyy ətinin dəyərinə uyğundur. 1
Bu müdd əalardan çıxan nəticələri iqtisadçı K.V.Rudıy də t əsdiq edərək yazır: “Kağız pullar və kredit pullar simvolik pullar- dan hesab olunur. Kağız pullar dövlət hakimiyyətinin qüvvəsinə əsaslanaraq, dövriyyədə qızılı və gümüşü əvəz edir və ilkin olaraq nominal üzr ə nəcib metallara mübadilə oluna bilirdi.” 2
B əzi iqtisadçıların fikrincə, ümumiyyətlə götürdükdə kağız pulların dəyəri yoxdur. Məsələn, N.Qreqori Menkyu göstərir ki, kağız pulların həqiqi dəyəri yoxdur və hökumətin qərarı ilə pul kimi istifad ə olunur 3 . O, sonra yazır ki, qızıl kimi əmtəə for- masındakı pul həqiqi dəyəri olan puldur. O, hətta pul kimi istifadə olunm
adıqda belə, öz dəyərini saxlayacaq. Kağız dollar kimi xalis pul h
əqiqi dəyəri olmayan puldur. Pul kimi istifadə olunmadıqda onun heç bir d əyəri olmayacaqdır 4 . Ancaq insan lar kağız pulları qiym
ətləndirirlər, onların alıcılıq qabiliyyəti olan «kağız parçaları»
1 Bax: Pul v ə banklar. Dərslik. Bakı: “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı – 2012, s. 155. 2
v əsaiti / K.V.Rudıy – 2-ci nəşri, düzəlişlər və əlavələrlə / rus dilindən t ərcümə. Bakı: “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2009, s. 29. 3 Ба х : Н.Грего ри М eнк йу . Ек о но м ик син яса сла ры (Aзярб а йж а н д илинд я). Ща рва рд У ниверситети. 2004, с. 630. 4 Yеня о ра д а , с. 642. Pulun diktaturası
171 edirl
ər. Pulun alıcılıq qabiliyyəti pul kütləsinin həcmini öz n əzarətində saxlayan hökumət, Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilir. Müasir pul sabitliyi heç d ə ölkənin qızıl ehtiyatı ilə mü əyyən olunmur. Lakin əvvəllər pulun sabitliyi birbaşa qızıl ehtiyatlarından asılı idi. Bu sabitliyi Mərkəzi Bank özünün düşünülmüş pul-kredit siyasəti ilə təmin etməlidir. Tədavüldə h əddindən çox pul kütləsi olarsa o öz alıcılıq qabiliyyətini itirir, qiym ətdən düşür, bir sözlə, inflyasiyaya uğrayır. Pul t ədavülünün daha böyük faizi ölkənin Mərkəzi Ban- kının buraxdığı banknotlar (bank biletləri) və dövlət xəzinə- dar
lığının buraxdığı xəzinə biletləridir. N.Qreqori Menkyunun qeyd etdiyi kimi ən bariz aktiv valyuta əhalidə olan kağız banknotlar v ə sikkələrdir 1 . Bunlar kağız pullardır. Onlar döv- l ət kağız pullarını təmsil edir. Adi həyatda bu iki forma vətən- daşlar üçün fərqlənir. Kağız pullar və xırda pullar, bir yerdə nağd pulları əmə- l ə gətirir. Bu pullar öz fiziki formasında mövcud olan real pul- lardır. Nağd pullar hələ də onları cəlbedici edən üstünlüklərə malikdir. Nağd pullar çoxsaylı ödəmələrin yerinə yetirilmə- sind ə kifayət qədər universal vəsaitdir. Nağd pul asanlıqla nağd olmayan pula çevrilir. Ancaq bu prosesdə çətinliklər də mey
dana çıxa bilər. Nağdsız pullardan istifadə etməyin geniş yayılan və tərəqqi ed ən forması pul çekləridir. Bank hesabında olan pul çekləri əmanətinin sahibinin, əmanətin məbləğini ötüb-keçməyən, ist
ənilən məbləğdə çek yazmağa və bu çeki ödənilməyə təqdim etm
əyə və yaxud ödəmə vəsaiti kimi ondan istifadə etməyə əsası v ə hüququ vardır. Bununla da, çek pulun – nağd olmayan pulun öd əmə funksiyasını yerinə yetirir. Lazım olan şeyləri almaq üçün öz cibind ə və portfelində pul gəzdirmək lazım deyildir. Çek kitabçasının olması kifayətdir. Çünki, sahibinin imza etdiyi çek,
1 Ба х : Н.Грего ри М eнк йу . Ек о но м ик син яса сла ры (Aзярб а йж а н д илинд я). Ща рва рд У ниверситети. 2004, с. 631. Pulun diktaturası
172 bankın onun hesabından pul verilməsində və yaxud başqa hesaba köçürülm əsində əmanətçinin əmrini təmsil edir. Nağdsız hesablaş- malardan istifad ə olunan ölkələr də çeki və çek əmanətlərini pulun forması hesab edirlər. Lakin nağd puldan fərqli olaraq, çeklər o qədər də univer- sal öd əmə vasitəsi hesab olunmur. Onların qəbulu məhdud ola bil ər və bankda müəyyən hesaba bağlıdırlar. Onu başqa şəxsə verm ək çətindir, onların əsl olmasını və həqiqi sahibinə aid olmasını təsdiq etmək tələb olunur. Bir sıra ölkələrin maliyyə praktikasında geniş istifadə olunan çeklər, öz tətbiqini Azərbay- canda indi tapmışdır. Ayrı-ayrı şəxslərə nisbətən müəssisələr t ərəfindən tez-tez istifadə olunur. Xüsusi kredit biletl ərini təmsil edən çeklər, pul vəsaitləri- nin bir növü olub, pul v əsaitinin bir hesabdan digərinə köçürül- m əsi üçün istifadə olunur və pul ödəmələrini həyata keçirir. Plastik kartlar forması olan bu çeklər pul vəsaitlərinin spesifik al ətləri sırasına aid edilir. Bu cür kartların köməyi ilə öd əmələri həyata keçirmək, onlar üzrə banklardan pul almaq olar. Maqnit yazısı olan kartlardan metroya keçmək üçün, plastik kartlardan avtomat telefonlarla danışmaq üçün istifadə edilir. G ələcəkdə daha əlverişli və təkmilləşmiş formada istifa- d ə ediləcək elektron pulların olacağı nəzərdə tutulur. Kağız pul s ənədlərinin, məlumatın daşıyıcılarının maşınlar olan s ənədlərə dəyişdirilməsi elektron pullara yol açır. Elektron ticar ət, elektron imza, elektron pullar əmtəə-pul mü- nasib ətlərinin təkamülündə ən yeni mərhələni ifadə edir. Banklardakı cari hesablarda olan nağdsız pullar, çeklərin köm əyilə, asanlıqla ödəniş vasitəsinə çevrilir. Bundan əlavə, bir bank hesabından digərinə nağdsız-pul köçürmələri formasından geniş istifadə olunur. Məsələn, ABŞ-da və Avropada bütün bağ- laşmaların və əmtəə-pul dövriyyəsi dəyərinin təxminən 90 faizi, nağd puldan istifadə olunmayan hesablaşmalar vasitəsilə həyata keçirilir. Bu s əbəbdən hesablaşmalarda istifadə edilən bütün əmanətlər və yaxud müddətsiz depozitləri, çeklər və çek əmanət-
Pulun diktaturası
173 l ərinin müxtəlif formalarını pul hesab etmək və pul kütləsinə aid etm ək qanunauyğun sayılır.
Valyuta (italiyanca “valuta” -“d əyər”, “qiymət” deməkdir) m əzənnəsi milli valyutanın hər hansı başqa bir ölkənin valyutası- nın pul vahidlərinin ifadə etdiyi müqayisəli qiymətidir. Rusiya iqtisadçısı O.V.Xmız yazır ki, valyuta məzənnəsi el ə obyektiv iqtisadi kateqoriyadır ki, bütün mövcudluğu əmtəə is tehsalının və beynəlxalq mübadilənin inkişafı ilə şərtlənir, bu mübadil ənin təsiri zamanı müxtəlif pul vahidlərinin dövr etmə- sind ən asılıdır, onun iqtisadi məzmunu ayrı-ayrı valyutalar tərə- find ən təqdim olunan müxtəlif dəyərlərin mübadiləsinin qanu- nauyğunluqları ilə müəyyən olunur. O, sözünə davam edərək ya zır ki, valyuta məzənnəsi iqtisadi kateqoriyadır, milli pul va- hidl ərində ifadə olunan xarici valyuta vahidinin qiymətidir. Bu qiym ət valyuta bazarı adlanan bazarda tələb və təklifdən asılı ola raq formalaşır. Tələb fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən ya- ra nır ki, bunlar da xarici valyutada hesablanmalıdır və bu val- yu tanı ona malik olan şəxslər təqdim edirlər 1 .
əzənnəsi bir ölkənin pul vahidinin digər ölkələ- rin pul vahidl əri ilə ifadə olunmuş qiymətidir 2 . Valyuta m əzənnəsi – milli pul vahidinin alıcılıq qabiliy- y əti nəzərə alınmaqla müəyyənləşdirilir. Valyuta məzənnəsinə əsasən aşağıdakı amillər təsir göstərir: 1.
Ölk ənin ümumi iqtisadi vəziyyəti; 2.
ənin tədiyyə balansı;
1 Ба х : Хмыз Ольга Васильевна. Международный рынок капиталов ( монография). – М.: «Издательство ПРИОР», 2002, с. 92. 2
Bax: İqtisadi nəzəriyyə. Makroiqtisadiyyat – 1,2. Metaiqtisadiyyat. Trans formasiya iqtisadiyyatı: Dərslik / PF əməkdar elm xadimi, professor, iq- tisad elml əri doktoru Q.P. Juravlyovanın ümumi redaktəsi ilə. – M.: “Daşkov v ə K
0 ” n
əşriyyat – ticarət korporasiyası, 2008, s. 739-740. Pulun diktaturası
174 3.
Ölk ədaxili bazarın vəziyyəti; 4.
ədəki inflyasiyanın səviyyəsi; 5.
Ölk ənin vergi sistemi; 6.
ə olunduğu xarici ölkə valyutasının v əziyyəti, ona təsir edən amillər; 7.
Ölk ədə daxili və xarici valyutaya olan tələb və təklif ara- sındakı nisbət; 8.
ənin investisiya siyasəti; 9.
Ölk ənin xarici ticarət siyasəti; 10.
11.
Aparıcı ölkələrin uçot dərəcələri; 12.
Bir çox qeyri-iqtisadi amill ər. Ümumiyy
ətlə, iqtisadi ensiklopediyalarda və lüğətlərdə göst
ərilir ki, valyuta siyasəti – pulun alıcılıq qabiliyyətinə, val- yuta m
əzənnəsinə və ölkənin bütövlükdə iqtisadiyyatına təsir etm
ək məqsədilə, pul tədavülü və valyuta münasibətləri sfera- sında dövlətlərin və mərkəzi bankların həyata keçirdikləri təd- birl ərin məcmusudur. Valyuta m əzənnəsi aşağı və yuxarı həddə qalxa bilər. Professor Tofiq Quliyev göst ərir ki, valyuta məzənnəsinin aşağı düşməsi daxili qiymətlərə, pulun alıcılıq qabiliyyətinə əks təsir göst
ərməklə yanaşı, milli valyutanın özünün qiymətdən düş- m əsinə gətirib çıxarır 1 . İqtisadi ədəbiyyatda valyuta məzənnələrindəki dəyişiklik- l ərə tədiyyə balansı, alıcılıq qabiliyyəti, monetar siyasətin düz- gün aparılması və portfel balansı baxımından yanaşılır. İnflyasiyanın qarşısını almaq üçün valyuta məzənnəsinin da ha elastik olmasına şərait yaratmaq lazımdır. Bunun üçün öl- k ənin ixrac potensialı inkişaf etməlidir. T ədiyyə balansı valyuta məzənnəsindəki dəyişikləri açıq- la yır. Alıcılıq qabiliyyəti baxımından yanaşma isə ölkənin əv-
1 Ба х : Т. Я.Гулийев. Инфлйа сийа нын а на то м ийа сы. Ба к ы.: 2006 , с. 146. Pulun diktaturası
175 v əlki illərdə mərhələli şəkildə valyuta məzənnələrinin yüksəl- m əsində maraqlı olduğunu açıqlamağa imkan verir. Monetarist yanaşma qısa dövrlərdəki valyuta məzənnəsi d əyişmələrinin səbəbini anlamağa imkan verir. Portfel balansı is ə inkişaf etmiş ölkələrdə valyuta məzənnəsi dəyişmələrinin açıqlanmasında ən aktual yanaşmadır. İqtisadi ədəbiyyatda nominal və real valyuta məzənnələrini bir-birind ən fərqli şərh edirlər. Məlumdur ki, nominal və real valyuta m əzənnələri bir-biri ilə sıx əlaqədədir. Nominal valyuta m əzənnəsi dedikdə onu başa düşmək lazımdır ki, hər hansı bir şəxs bir ölkənin valyutasını başqa ölkənin valyutasına, real valyuta m əzənnəsi isə, ölkənin əmtəə və xidmətlərini digər bir ölk
ənin əmtəə və xidmətləri ilə həmin nisbətdə dəyişə bilsin. Bel
əliklə, nominal məzənnə iki ölkənin milli valyutalarının mübadil
ə olunduğu nisbət, real məzənnə isə iki ölkənin əmtəə və xidm
ətlərinin mübadilə olunduğu nisbi qiymətidir. Əgər nominal m əzənnə dəyişirsə və hər dollar daha çox xarici valyuta ala bilirs ə, onda dollar dəyər qazanmış yaxud güclənmiş hesab edilir. Əgər nominal məzənnə dəyişərsə və hər bir dollar daha az xarici valyuta alırsa, onda dollar dəyərdən düşmüş yaxud z əifləmiş hesab olunur 1 . Dünyanın əksər ölkəsində valyuta məzənnəsi milli valyutanın dollara v ə avroya nisbəti ilə müəyyənləşdirilir. Son illəri nəzərə almasaq h əmişə dünya pulu vəzifəsini əsasən dollar ifadə edib. B əs mütəxəssislər dolların dünya bazarında gələcək aqibə- tini nec ə görürlər? Dollar ABŞ-ın valyutasıdır. Son illərin maliyyə böhranını n əzərə almasaq ABŞ-da makroiqtisadi göstəricilər həmişə normal v əziyyətdə olub. Buna baxmayaraq ABŞ daimi olaraq yüksək t ədiyyə balansı və xarici ticarət kəsiri və büdcə defisiti ilə üzləşir. 1 Ба х : Н.Грего ри М янк йу . Ек о но м ик син яса сла ры (Азярб а йж а н д илинд я). Ща рва рд У ниверситети. 2004 , с. 685, 686, 694. |
