AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Pulun diktaturası
139 iqtisadi azadl ıq ola bilməz. Bu gün bəzi ölkələrdə bir nomen- kla
tura sahibkarlığı mövcuddur. İqtisadi azadlıq həm istehlakçı- da, h
əm də istehsalçıda şəxsi marağı genişləndirir. Şəxsi azad- lıqla iqtisadi azadlığın vəhdəti üçün iqtisadiyyat demok- ratikl əşməlidir. XX
əsrin 60-70-ci illərində Cənubi Koreya, Tayvan, Çili, İndoneziyada, əsrin sonunda isə Çində iqtisadiyyatın liberallaş- ma sı nəticəsində vətəndaşlar üzərində nəzarət demək olar ki, iti rilmişdir. Sosial sabitliyi saxlamaq üçün iqtisadiyyatın liberallaş- ması labüd prosesdir. İqtisadi demokratiya əslində iqtisa- diyyatın liberallaşdırılmasından başlayıb. Dövl
ət mülkiyyəti nə qədər bir əldə mərkəzləşdirilirsə və tə- m ərküzləşdirilirsə, bir o qədər də diktaturaya meyil güclənir. Bu şəraitdə isə normal iqtisadiyyatdan danışmağa dəyməz. İqtisadiyyatın liberallaşdırılması xarici iqtisadi əlaqələrin in kişafından çox asılıdır. Belə ki, idxal və ixrac ölkənin inkişaf s əviyyəsinə görə müəyyən həddə qədər liberal olmalıdır. Dövlət id xalın və ixracın həvəsləndirilməsi üçün müxtəlif növ vergi gü- z əştləri tətbiq etməlidir. İqtisadi azadlıq siyasi plüralizmə rəvac verir. İqtisadi azad lıq orta sinfi doğurur, vətəndaşların dövlətdən asılılığı- nı azaldır. O yoxsulluğun azaldılması ilə sıx bağlıdır.
r əyə 1920-ci ildə mühacirət etmişdir) azadlığı iki qismə bölür: neqativ və pozitiv azadlıq. Berlin pozitiv azadlığı bəşəri və ya ictimai məqsədlərin əldə edilm
əsi azadlığı kimi müəyyənləşdirir. “Azadlıq” sözünün pozitiv mənası f ərdin öz şəxsi həyatının sahibi olmaq istəyindən irəli gəlir. Neqativ azadlıq is ə cəmiyyət və dövlətin insanın muxtariyyətinə müdaxilə etməməsi üçün g ərək olan azadlıqdır. (Bax: Yenə orada, s. 339, 344). F əlsəfi nöqteyi-nəzərdən azadlıq insanların idrak və zərurətə yiy ələnməsi vasitəsilə nail olduğu real sərbəstlikdir. İnsanın yaşadığı c əmiyyət nə qədər azad olarsa, o, özü də bir o qədər azad olar. Digər t ərəfdən, şəxsiyyət daha çox inkişaf etdikcə, cəmiyyətdən də daha çox azadlıq tələb edir. Dünyada insan azadlığından qiymətli heç nə yoxdur. Pulun diktaturası
140 Sözün
əsl mənasında hər hansı bir ölkə yüksək azad iqtisa- diyyata malikdirs ə, orada digər azadlıqlar da mövcuddur. Yəni t əkcə iqtisadi sahədə deyil, siyasi, ideoloji, mənəvi və s. 2006- cı ildə «State of World Liberty» təşkilatı dünya ölkə- l ərinin azadlıq xəritəsini tərtib etmişdir. Burada üç meyar əsas götürülmüşdü: insan (fərdi) azadlığı, iqtisadi azadlıq və höku- m ətin siyasəti. Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi azadlıqla şəxsi azadlığın birlikdə təhlili və ümumiləşdirilməsi buna qədər heç bir t
əşkilat tərəfindən araşdırılmamışdır. X əritəyə 159 ölkə daxil edilmişdir. Qiymətləndirmə 100 bal lıq sistem üzrə aparılmışdır. İlk onluğa aşağıdakı ölkələr da- xil dir: Estoniya, İrlandiya, Kanada, İsveçrə, İslandiya, Baham Ada ları, Böyük Britaniya, ABŞ, Kipr və Yeni Zelandiya. İlk baxışda elə görünə bilər ki, demokratiya geniş mənada azadlıqlar gətirməklə sivilizasiyanın mühüm meyarı olan ədalət yaradır, lakin tarixi təcrübə göstərir ki, demokratiyanın özünün d ə effekti müəyyən ölçülər daxilində olur. İfrat demokratik siyas ət və azadlıqlar müəyyən şəraitdə anarxiya üçün, cəmiy- y ətdə müəyyən amillərin təsiri ilə formalaşmış harmoniyanın pozulması üçün şərait yaradır. Demokratiya h ər hansı bir cəmiyyətin ancaq tələb etdiyi ölçül
ərdə effektlidir. Onun bundan artıq olması yol verilməzdir. Başqa sözlə, cəmiyyət demokratiyaya hazır olduqda bu demok- ratiya institutu m əqsədəuyğun hesab olunur. C əmiyyətdə iqtisadi artım və daha yüksək gəlir səviyyəsi h əm də demokratiyaya gətirib çıxarmalıdır və yaxud bu məqsə- d ə uyğun gəlməlidir. Demokratiyanı qoruyub saxlamaq üçün yüks ək iqtisadi inkişaf lazımdır. İqtisadi azadlıq iqtisadiyyatı yüksəldə bilər, ancaq demok- ratiyaya aparmaya da bil ər. Çünki cəmiyyətdə tam iqtisadi azad- lıq mümkün deyil. Məsələn, Honkonq, Sinqapur və Avstraliya azad iqtisadiyyatlı ölkələrdir. Zəngin təbii ehtiyatlara malik olan v ə bunun nəticəsində yüksək gəlir əldə edən ölkələr də iqtisadi azadlığa və demokratiyaya nail olmaya da bilərlər. Əksinə, de- Pulun diktaturası
141 mokratiya olan ölk ələrdə iqtisadi azadlığın mövcudluğu daha real görünür. Siyasi v ə iqtisadi azadlıqlar bir-birini tamamlamalıdır. İqti- sadiyyat üzr ə 1976-cı ildə Nobel mükafatı laureatı ABŞ iqtisad- çısı Milton Fridman 1962-ci ildə yazmışdır ki, tarixdə siyasi azad
lıq ilə azad bazar arasında əlaqədən çox danışırlar. Mən yük- s ək siyasi azadlıq dərəcəsinə malik olan və eyni zamanda əsas iqtisadi f əaliyyətin təşkili üçün azad bazara bənzər hər hansı bir şeydən istifadə etməyən cəmiyyət nümunəsinin hansı zamanda v ə hansı məkanda isə mövcudluğu barədə heç nə bilmirəm. O t əsdiq edir ki, iqtisadi azadlıq və siyasi azadlıq bir-birini tamam- la yır. Bunlar bir-birindən tədric edilmiş halda mövcud ola bil- m əz, olsa da müvəqqəti hal kimi qəbul edilməlidir. Siyasi və iqti- sadi azadlıqlar arasında qarşılıqlı əlaqələr mürəkkəbdir və heç cür birt
ərəfli xarakter daşımır 1 . Latın Amerikasında 25-30 ölkə var, bunlardan iki-üçünü çıxmaq şərtilə qalanları antidemokratik dövlətlər hesab edilir. Tə- bii ki, bunların səsi BMT-də qərarların qəbuluna şərait yaradır. BMT-d
ə ölkələrə regional prinsip əsasında səs verilir. M əsələn, ədalət naminə demək lazımdır ki, burada Azərbayca- nın vəziyyəti ora iddia edən Ermənistanın vəziyyətindən yaxşı- dır. Səs verən ölkələrin çoxu Azərbaycanın təbii ehtiyatlarından g əlir əldə edirlər. Təbiidir ki, belə şəraitlə Azərbaycan-Ermə- nistan münasib ətlərinə dair səsvermə keçirilərsə, hər şey res- publikamızın xeyrinə həll olunar. Çünki, səs verən ölkələr öz v ətəndaşlarının Azərbaycanda vəziyyətinin yaxşı olmasını is- t əyəcəklər. Realist olanlar başa düşürlər ki, dünyanı maraq- lar idar ə edir. Təəssüf ki, bəzən demokratiya da bu prinsipə söyk ənir. 2006-
cı ildə ABŞ səfirliyinin şöbə rəisi Conatan Henik öz müsahib
ələrinin birində demişdir ki, ABŞ-ın Azərbaycanda bir
1 Bax: Demokratiya: Gedil əsi uzun bir yol. Demokratiya və Antidemokratiya Ant ologiyası (e.ə. 430-b.e. 1998). Bakı. 2002, s. 350-355.
Pulun diktaturası
142 sıra maraqları var. Belə maraqların sayı dörddür – demokratik islahatlar, energetika, iqtisadi inkişaf və təhlükəsizlik məsələ- l əri. Bizi bəzən bir marağı digərinə qurban verməkdə ittiham edirl ər. Əslində isə onlar bir-biri ilə bağlıdır. 2006- cı ildə Minsk Qrupunun yeni təyin olunan amerikalı sabiq h əmsədri, dövlət katibinin Avropa və Avrasiya məsələləri üzr ə sabiq köməkçisinin müavini Metyu Brayza «Azadlıq» ra- dio sunun Praqadakı baş redaksiyasının əməkdaşlarına geniş müsahib ə verib. O göstərib ki, biz axmaq deyilik ki, demokrati- yadan imtina ed ək. Bəli, bizim enerji maraqlarımız da var və ç əkinmədən deyirik ki, enerji – strateji maraqdır. Eyni zamanda bizim t əhlükəsizlik, terrorizmlə mübarizə, hərbi münaqişələrin qar şısının alınması və region ölkələrinin ərazi bütövlüyünün b ərpası maraqlarımız da var. Mən onu nəzərdə tuturam ki, Gür- cüstan daxilind əki münaqişələr bu ölkənin ərazi bütövlüyü prin- sipi daxilind ə həll edilməlidir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə g əldikdə, bizim rəsmi mövqeyimiz Azərbaycanın ərazi bütöv- lüyünün d əstəklənməsindən ibarətdir. Bizim üçüncü qrup ma- raqlarımıza hər bir ölkədə daxili islahatlar, demokratik və bazar iqtisadiyyatı islahatları daxildir. ABŞ-ın sabiq prezidenti oğul Buş öz nitqlərində və h ərəkətlərində ziddiyyətli addımlar atmışdır. O, ikinci inauqu- rasiya m ərasimindəki nitqində demişdir ki, uzunmüddətli sta- billik ancaq demokratiya say əsində təmin oluna bilər. Biz ax- maq deyilik ki, ist ənilən ölkədə uzunmüddətli maraqlarımı- zın enerji maraqları və ya təhlükəsizlik maraqlarından asılı ol duğunu düşünək və demokratiyadan geri çəkilək. Corc Buş öz çıxışında qeyd edib ki, kommunizm iflasa uğradıqdan sonra nisbi sakitlik oldu. İllər sakit ötüşdü. Lakin sonra bird ən-birə odlu-alovlu günlər başladı. Nə qədər ki, bütün dünya regionları qəzəb və istibdad içindədir, zorakılıq artacaq, ən möhkəm sərhədləri belə keçəcək, ölüm təhlükəsi yaradacaq.
Pulun diktaturası
143 c ək, sadə və dözümlüləri mükafatlandıracaq bir qüvvə var – insan azadlığının qüvvəsi. Siyas
ətçilər hesablamışlar ki, Buş əgər 2001-ci ildə inau- qurasiya m ərasimindəki çıxışında azadlıq və demokratiya söz- l ərini 431 dəfə səsləndirmişdisə, 2005-ci ildə bu rəqəm 1564- dür. O zaman amerikalıların 62%-i Buşun çıxışını yüksək qiy- m ətləndirmiş, 11%-i isə dəhşətli adlandırmışlar. Bunun n əticəsi SSRİ dövründə yaranmış lətifəyə bənzə- yir. Amerika prezidenti il ə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası M ərkəzi Komitəsinin Baş Katibi öz ölkələrində demokratiyanın in kişafından danışırlar və hərəsi öz ölkəsini daha demokratik sa yır. Amerika prezidenti deyir ki, onun ölkəsində kim istəsə Ağ Evin qarşısında prezidenti söyə bilər. Sov.İKP MK-nın Baş Katibi d
ə deyir ki, SSRİ-də də belə demokratik şərait var: «Biz- d ə də hər bir vətəndaş Kremlin qarşısında – Qızıl Meydanda ABŞ prezidentini istədiyi qədər söyə bilər». Ayrı-ayrı epizodlar hələ ölkənin demokratik inkişafına d əlalət etmir. Sosializmdən ayrılmış Çexiyanın paytaxtı Praqa- nın polis rəisi Vladislav Hursak 2006-cı ildə özünü üç ay müd- d ətinə sürücülük hüququndan könüllü surətdə məhrum edib. O, ey ni zamanda uşaqlara yardım göstərən xeyriyyə fondunun he- sa bına 440 dollar köçürməyi qərara alıb. Hursakın özü barəsin- d ə belə qərar qəbul etməsinə səbəb isə ölkənin populyar qəzeti- nin əməkdaşlarının polis rəisini maşını yüksək sürətlə (saatda 190 kilometr) sürdüyün ə görə ifşa etmələri olub. Rəis ona yö- n ələn ittihamları qəbul edib, səhvini boynuna alıb və bütün Çe- xiyadan üzür ist əyib.
C ənubi Amerikada yerləşən Paraqvayın polisi 2009-cu il- d ə ölkənin prezidenti Fernando Luqonu yol hərəkəti qaydalarını pozduğuna görə cərimələmişdir. Prezident qadağan olunmuş ərazidə ötmə əməliyyatını pozduğuna görə polislər tərəfindən sax lanılmış və 104 dollar cərimə edilməklə, bir il sürücülük hü- ququndan m əhrum edilmişdir. Hətta polislər onu sükan arxasın- dan enm əyə və yerini cangüdənə verməyə məcbur ediblər. Pulun diktaturası
144 H ər iki epizod Qərbsayağı demokratiyadır. Bu heç d ə o demək deyil ki, artıq Çexiya və Paraqvay tam demokratik ölk ədir. Lakin demokratiyanın dəyərlərini qiymət- l əndirən, özünə və xalqına, qanunlara hörmət edən məmurlar mövcuddur. İtaliyanın ədliyyə naziri Klementi Mastella məhkəmə onun arvadı Sandra Lonardo Mastellanı ev dustağı kimi cəza- lan
dırdığına görə 2008-ci ildə vəzifəsindən imtina etmişdir. «Ail
əmə və hökumətə olan sevgim arasında seçim etmə- liydim. M ən ailəmi seçdim» deyən K.Mastella ədliyyə naziri ol masına baxmayaraq, arvadını ədalətsizlikdən müdafiə edə bil- m əməsindən şikayətlənib. Qeyd etmək lazımdır ki, ədliyyə na- zirinin arvadı, Kampaniya vilayətinin regional şurasının sədri Sandra Lonardo Kazerta şəhər xəstəxanasının baş həkimindən rüşvət almaqda günahlandırılırdı. CAR-
ın müdafiə naziri Mosiuoa Lekota 2008-ci ildə də- mir barmaql ıqlar arasına düşməkdən canını güclə qurtarıb. O, heç d
ə külli miqdarda korrupsiyada təqsirli bilinməyib. Sadəcə olaraq, CAR- ın müdafiə naziri avtomobilini normadan artıq sür
ətlə idarə edibmiş. O, maksimum sürət 120km/saat olan yer- d ə 189 km/saatla hərəkət edibmiş. Məhkəmə isə olaya görə na- zirin bir il h əbs cəzası və ya bunun müqabilində pul cəzası ödə- m əsi barədə qərar çıxarıb. Müdafiə nazirinin pul cəzasını ödə- m əyə razılıq verərək həbsdən qurtulduğu bildirilir. Bütün bunlar ayrı-ayrı epizodlar olsa da, müxtəlif ölkələrdə demokratik şəraitin necə olması haqqında müəyyən fikir yaradır. Bizim ölk əmizə gəldikdə isə, bu gün qeyri-adi görünən hadis ələr yəqin ki, gec-tez reallığa çevriləcək. Cəmiyyətin başqa inkişaf yolu görünmür. H ələlik isə, hətta düzgün seçilmiş yol hesab etdiyimiz bazar münasib ətlərinin müvəffəqiyyət qazanılacağına tam təminat verm ək düzgün olmazdı. Heç kəs iddia edib deyə bilməz ki, bazar münasib ətləri bütün problemləri həll edəcəkdir. Əksinə, bazar münasib ətləri yeni problemlər doğurmuş, bəzi insanlarda Pulun diktaturası
145 inamsızlıq yaratmış və əgər idarəçilikdə köklü dəyişiklik edilmə- s ə, bizi nələr gözləyir demək çətindir. Söhbət təkcə bizim ölkə- mizd ən deyil, bu istiqaməti tutmuş bütün dünya ölkələrindən gedir.
Lakin, kimin xoşuna gəlib-gəlməməsindən asılı olmaya- raq yol seçilmişdir. Bu yol bazar iqtisadiyyatıdır. Məsələn, aka- de mik N.Şmelyovun fikrincə, Rusiyada bazar işləmir 1 . O, bunu bir sıra misallarla sübut etməyə çalışır. Doğrudan da belə inki- şaf nə Rusiyada, nə də Azərbaycanda hələ bazar iqtisadiyyatı dem ək deyildir. Burada, bazar iqtisadiyyatının bir sistem kimi bütün komponentl ərinin, mexanizmlərinin xalis fəaliyyəti nə- z ərdə tutulur. B əziləri stalinizmin, digərləri brejnevçiliyin, bir başqaları is ə qorbaçovçuluğun həsrətini çəkir, bir qrup isə hadisələrin m əntiqi və reallıqları ilə hesablaşmayaraq onun gedişini tələs- dirm əyə çalışırlar. Halbuki siyasətdə yolu seçmək və həmin yolda büdr əməmək eyni dərəcədə vacibdir. Əks mövqelərdən h ər biri vacib işlərdən yayındırır, qiymətli vaxtın itirilməsinə s əbəb olur. İqtisadi demokratiyanın iqtisadi inkişafla, demokratik in- ki şafla əlaqəsini epizodik görünən bu faktlarla izah etməyə c əhd etdik. İqtisadi demokratiya haqqında yaranan ümumi an layış belə deməyə əsas verir ki, bir cəmiyyət hadisəsi kimi bu da insan davranışlarından ibarətdir. Bu davranışların is ə psixoloji, mənəvi, milli, dini aspektləri də mövcuddur və bunlar heç d ə az əhəmiyyət kəsb etmir. Məsələn, eyni inkişaf m ərhələsini keçən, eyni səviyyədə qanunvericilik bazasına, hü- quqi bazaya malik müxt əlif xalqlarda demokratiya ilə, o cümlə- d ən iqtisadi demokratiyaya münasibət onun dərk olunması və 1
Bax: «Вопросы экономики» журнал. 2006, № 2, с. 156. Pulun diktaturası
146 istifad
əsi müxtəlif ola bilər. Bir həqiqət də vardır ki, istənilən c əmiyyət hadisəsini (o insanlarla bağlı olduğu üçün) maraq- landıran, bu maraqların reallaşdırılması vasitəsi olan pul- dan k ənarda təsəvvür etmək mümkün deyildir. Pulun diktaturası
147 IV FƏSİL PUL SİYASƏT VƏ İQTİSADİYYATDA MÖCÜZƏLİ ALƏT KİMİ 4.1. Pulun etimologiyası və təkamül mərhələləri
Peşəkar iqtisadçılar üçün sadə görünsə də, geniş oxucu kütl əsi üçün pul nədir sualı dünən, bu gün və sabah da maraq dair əsindədir. Pula verilən elmi təriflər, pul haqqında müxtəlif deyiml ər bu möcüzəli, sirli, cazibədar, eybəcər təsəvvürolunmaz güc v ə qüdrətə malik olan hadisənin tam anlayışını yaratmaqda yen ə də acizdir. Bəşər sivilizasiyasına meydan oxuyan dünyada bütün müharib ələrin, toqquşmaların səbəbi olan, həm də insanlara z ənginlik gətirən, maddi dünya adlanan bir dünyanı formalaşdıran pul haqqında bir daha bəhs etməyi lazım bilirəm. N.B.Şulevski doğru olaraq yazır: “Pul – hətta fenomen də deyil o noumendir” (y əni yenilik baxımından fenomenin daha yüks ək səviyyəsi. Məsələn, insan noumeni – tarixdə şəxsiyyə- tin, induviduallığın rolu. (Kursiv Ş.Q.). Burada bir paradoks mü şahidə olunur. Pullarda və pullar vasitəsilə hansısa daimi və sonsuz subyekt t əsir göstərir. Demək olmaz ki, bu subyekt ölümsüzdür, lakin onun g ələcəyi də hələlik ifşa olunmayıb. Heç kim pulun m ənasını, yaranma mənşəyini bilmir. Amma pulun subyekti çox yaxşı bilir ki, insan mövcuddur, o nəyə görə dün- yaya lazımdır, ondan özü üçün, öz dostları üçün və dünyanın sahibi üçün hansı faydanı götürmək mümkündür. Pullarda
Genezis baxımından pulun meydana gəlməsi ictimai əmək bölgüsü ilə bilavasitə bağlıdır. Tarixdə birinci böyük icti- mai
əmək bölgüsünün meydana gəlməsi nəticəsində istehsal
1 Bax:
Шулевский Н.Б. Деньги – Логос – Инкогнито мира. «Россия как цивилизация денег». Под редакцей проф. Ю.М.Осипова; проф. М.М.Гузева и др. Москва – Волгоград – 2008, с.11.
Pulun diktaturası
148 olunan müxt əlif məhsulların miqdarı artmağa başlamışdır. Bu- nunla da mübadil ə prosesi genişlənmiş, daha çox məhsul əmtəə mübadil
əsinə daxil olmuşdur. N əticədə isə əmtəələrin dəyəri ekvivalent rolu oynayan bir çox əmtəələrin istehlak dəyərində öz ifadəsini tapır, yəni da- ha çox əmtəə ekvivalent rolunda çıxış edir. Bununla bərabər, əmtəələrin mübadilə edildiyi miqdar nisbətləri əvvəlkindən sa- bit xarakter alır. Lakin vahid ölçünün olmaması mübadilədə çə- tinlikl ər yaradır. İctimai əmək bölgüsünün və mübadilənin dərinləşməsi n əticəsində əmtəələr aləmindəki bütün digər əmtəələrə mübadi- l ə edilə biləcək bir əmtəənin ümumi ekvivalent rolunda çıxış et- m əsinə zərurət yaranır. Pulun əmələ gəlməsini A.Smit əmək bölgüsünün meydana g əlməsi ilə və cəmiyyətin «ticarət ittifaqı- na» çevrilm əsi ilə əlaqələndirirdi. O hesab edirdi ki, mübadilə iştirakçıları bir-birilə mübadilə prosesində müəyyən çətinliklər- l ə üzləşirdilər. Lakin pulun yoxluğundan irəli gələn mübadilə- nin texniki ç ətinliklərini A.Smit pulun meydana gəlməsinin izah edilm əsində çıxış nöqtəsi hesab etmir. Əksinə o, bu çətin- likl əri əmək bölgüsünün dərəcəsi ilə müəyyən olunan müba- dil ənin inkişaf şərtlərindən çıxarır. Smit yazır ki, hər bir ağıllı insan əmək bölgüsü əmələ gəldikdən sonra cəmiyyətin hər hansı bir inkişaf pilləsində, təbiidir ki, öz işlərini qurmağa elə çalışmalıdır ki, daim özünün xüsusi peşəsinin xüsusi məhsulları il ə yanaşı, onun fikrincə, öz peşəsinin məhsuluna dəyişməyə heç kimin imtina etm ədiyi müəyyən miqdar əmtəəyə malik olsun 1
əliklə, mübadilə münasibətlərinin inkişafı labüd ola- raq pulun meydana g əlməsinə gətirib çıxarır. Heç d
ə təsadüfi deyildir ki, ingilis iqtisadçısı L.Harris «Pulun n
əzəriyyəsi» kitabında pulun meydana gəlməsi və
1 Ба х : Адам Смит и современная политическая экономия. Под ред. Н.А.Цаголова. М., Изд-во Моск. Ун-та, 1979, с. 140; Смит А. Иссле- дование о природе и причинах богатства пародов. М.: 1962, с. 33.
|
