AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Pulun diktaturası
121 Marksist adlanan r əhbərlər tərəfindən sosializmin defor- ma siyaya uğraması bir elm kimi marksizmə baha başa gəldi. O, nü fuzdan düşdü, saxtakarlıqda, utopizmdə günahlandırıldı. Dünya iqtisadi fikrind ə marksizmə baxış bucağında böyük fər- qin əmələ gəlməsi hiss olunmasa da postsosialist ölkələrdə bu ayd ın hiss olundu. 1
1 Qeyd: Az ərbaycan iqtisadi fikrində də marksizmin tənqidi təhlilinə həsr olun
muş əsərlər yarandı. Bu mövzuda yazılmış irihəcmli kitablardan biri N.M
əmmədovun “Marksist – leninçi iqtisadi təhlilinə praqmatik baxış” ki- tab
ıdır. Bakı, Azərnəşr, 2007, 484 səh. Kitabın geniş təhlilini vermək məqsədində deyilik. Müəllifin bütün fi- kirl əri ilə razılaşmasaq da diqqəti cəlb edən məsələlər mövcuddur.Lakin qeyd ed ək ki, bu kitabda da zəngin materiallar əsasında psevdomarksistlərin, marksist r əhbərlərin, siyasi xadimlərin fəaliyyətlərindəki eybəcərliklər geniş işıqlandırılmışdır.
Pulun diktaturası
122 III FƏSİL DEMOKRATİYAYA MODERN MÜNASİBƏT 3.1. «Kommunizm» v ə «demokratiya» siyasətçilərin v ə iqtisadçıların utopik və ideal arzuları kimi Sosializm dövründ ə SSRİ-də ideal bir cəmiyyət kimi kommunizm qurmaq in sanların xəyalında məskən salmışdı. N.S.Xruşşov XX əsrin 60-cı illərində bütün çıxışlarında san ki inandırıcı şəkildə deyirdi ki, yaxın gələcəkdə biz heç bir ölk ənin yaşamadığı həyat tərzində və bu günün gəncləri 80-cı ill ərdə kommunizmdə yaşayacaqlar. Xruşşovun digər bir ifa- d əsi özü-özünü təkzib kimi səslənirdi. O qeyd edirdi ki, siya- s ətçilərin hamısı bir yuvanın quşudur: çay axmayan yerdə kör pü salmağa söz verirlər. O zamankı ideoloji təbliğat elə güclü idi ki, hətta ən in- ki şaf etmiş ölkələrin nəinki vətəndaşları, eyni zamanda alimlə- ri d ə sosializmin inkişafına inanırdılar. 2001-ci ild ə Nobel mükafatına layiq görülmüş ABŞ iqti- sad çısı prezident Bil Klintonun yanında iqtisadi məsləhətçilər komit əsinin sədri işləmiş Cozef Stiqlits gənclik vaxtlarında tə- l əbə olarkən bir-birinin alternativi olan bazar və inzibati-amirlik iqtisadi sisteml ərinin öyrənilməsinə böyük maraq göstərmiş, öz m əqalələrində hər iki sistemin problemlərinə yer vermişdir. İq- tisadi ədəbiyyatlarda iqtisadçının bu fikri qeyd olunub: «Mənim ali m əktəbə daxil olduğum müddətdən bəri ən çox müzakirə olunan m əsələ iqtisadi sistem olmuşdur. Mən soyuq müharibə hadis ələrinin ən mərkəzində böyümüşəm. O zaman elə görü- nürdü ki, kommunizm iqtisa di artımın böyük templərini gös- t ərir, lakin o bunu müstəqillik bahasına edir. Əslində dünyanın böyük bir hiss əsi nə iqtisadi artıma, nə də demokratiyaya gə- tirib çıxarmayan müstəmləkəçilik əziyyəti altında idi. O, mənim böyüdüyüm v ə inanığım prinsiplərə zidd idi…
Pulun diktaturası
123 … Bazar iqtisadiyyatı isə sanki ictimaiyyətin böyük his- s əsini yoxsulluğa gətirib çıxara biləcək daimi işsizlik hücumuna m əruz qalmışdır» 1 .
sözl ərinə inanmadığı halda camaatın inamını görüb mat- m əəttəl qalır. Həm Şarl de Qollun, həm də Fransanın bütün başçılarının xarici siyasətinin əsasını çoxqütblü dünya ideyası t əşkil edirdi. Şarl de Qollun müəyyən etdiyi bu ideyaya siyasi m ənsubiyyətindən asılı olmayaraq Fransa prezidenti olmuş bü- tün siyasi xadiml ər sadiq qalmışlar. Böyük fransız yazıçısı Jül Vern (1828-1905) necə deyər- l ər, texnika sahəsində gözlənilən yeniliklərin qeyri-adi mütə- x əssisi olmuşdur. O, sualtı qayıqların və aviasiyanın olacağını, s əsli kinonu, uzaqvuran topları, Aya uçmağı, yerin dərinlikləri- n ə səyahəti əvvəlcədən görmüşdür. Bununla yanaşı etiraf etmiş- dir: «M ənim bütün yazdıqlarım, bütün uydurduqlarım – reallıq önünd ə kiçik görünəcək, belə ki, elə bir vaxt gələcək ki, elmin gücü t əsəvvürü ötəcək» 2 . Deyil
ənlərdən konkret nəticəyə gəlmək olar ki, əsl siya- s ətçi hadisələri on illərlə qabaqdan görməyi bacarmalıdır. Bu gün d ə təkcə adi insanlar arasında deyil, dövlət başçı- la rı səviyyəsində xalis kommunizm ideyası ilə yaşayanlar var. Sabiq Kuba prezidenti Fidel K astro ABŞ-ın 6 prezidenti- ni, SSRİ və Rusiyanın 6 rəhbərini yola salıb. Bu gün prezident olmasa da o, h əmişə həyatının amalı uğrunda çarpışmış – Ku- ba nı kommunizmə aparmağa çalışmışdır. Kubalılar 48 il onun kom munizm ideyalarına qulaq asmışlar. Bütün dünyada kom-
1
Bax: Nobel mükafatı almış iqtisadçılar və onların nəzəriyyələri. Bakı.: «Elm» n
əşriyyatı. 2004, s. 193. Cəsarətli iqtisadçı BVF-nin ən radikal tən- qid
çisi kimi yadda qalmışdır. Hətta o, bu qurumu və həmçinin Dünya Bankı- nı Rusiyada və Cənubi-Şərqi Asiyada səhv siyasət aparmaqda günahlandıra- raq Dünya Bankının baş iqtisadçısı vəzifəsindən istefa vermişdir. (Bax: yenə orada, s. 192). 2
Pulun diktaturası
124 munizm kabusu sükut etm əsinə baxmayaraq kubalılar bu məq- s ədlərinə sadiqdirlər. Kommunizm isə hələ də uzaqlardadır. Kubada mük əmməl səhiyyə və təhsil sistemi yaranıb. Onların h əkimləri dünyanın bir çox ölkələrinə mütəxəssis kimi dəvət olu nurlar. Bütün bunlara baxmayaraq kubalılar ərzaq və yana- caq qıtlığından əziyyət çəkirlər. Vətəndaşlara ərzaq kart sistemi üzr
ə paylanır. Bunu ABŞ-ın Kubaya qarşı siyasi və iqtisadi em- barqosunun n əticəsi kimi izah edirlər.
Kommunizm c əmiyyəti də, demokratik ölkə qurmaq da b əşəriyyətin arzusu olub 2 . H
ər bir arzunu yerinə yetirmək üçün is ə mexanizmi düzgün seçmək lazımdır. Bel ə bir lətifə yada düşür: Bir nəfər ölür və o dünyada m ələk ona cənnət və cəhənnəmi göstərir, seçmək imkanı verir. Adam baxır ki, bir gözəl yer var, gül-gülü çağırır, bülbül-bülbü-
1 Qeyd: Aristotel “Politika” əsərində yazır ki, dövlət quruluşunun dörd növü var
dır: monarxiya, oliqarxiya, demokratiya və aristokratiya. Dövlət qurulu- şunun beşinci növünü politiya adlandırırlar. Bu quruluş növünə az rast gəli- nir, ona gör ə də dövlət quruluşunun növlərini araşdıranlar onu diqqətdən qa- çırırlar; onlar da Platon kimi dörd növü göstərməyi yetərli bilirlər... (Bax: Demokratiya: gedil əsi uzun bir yol, Demokratiya və Antidemokratiya Anto- lo giyası (e.ə. 430-b.e. 1998). Bakı. 2002, s. 18) Aristotel bununla yanaşı sözünə davam edərək göstərir ki, lakin dövlət qu ruluşunun, görünür, iki başlıca növü vardır, - deyilənə görə küləyin iki əsas növü (quzey və güney) olduğu və qalanları sapdırma sayıldığı kimi, dövl
ət quruluşunun da iki başlıca növü vardır: demokratiya və oliqarxiya. Bu rada o, çox maraqlı fikir söyləyir: demokratiyada ali hakimiyyət xalqın olsa da, demaqoqlar onun r əyi üstündə hakim olur, kütlə onların sözü ilə hə- r əkət edir. (Bax: Yenə orada, s. 19) 2 Qeyd: 2008-ci ild ə Türkiyə mütəxəssisləri Nostrdamusun 2008-2167-ci il- l ər üçün proqnozlarını vermişlər. Orada göstərilir ki, 2076-cı ildə kommu- nizm dövrü başlayacaq. Nostrdamusun proqnozları yüzlərlədir və bunlar da- im mübahis ələrə, müzakirələrə səbəb olur.
Pulun diktaturası
125 lü, adamlar yeyib-içm əklə məşğuldur. Mələkdən oranın hara ol- duğunu soruşur. Mələk deyir, cəhənnəmdir. Adam deyir elə m əni cəhənnəmə göndərin, ora yaxşıdır. Nəsə, bunu cəhənnəmə gönd ərirlər, Adam çatan kimi bunu qır qazanına salıb qaynat- mağa başlayırlar. Adam qışqırır: - B əs bayaq mənə ayrı şey göstərmişdiniz axı? M ələk:
- O reklam idi … İngilis yazıçısı Çarlz Dikkens (1812-1870) XIX əsrdəki İngiltərə cəmiyyətinin qüsurlarını sənətkarlıqla qələmə alıb ifşa ed ərkən bəşəriyyət üçün ən yaxşı gələcək arzusu ilə yaşamış, azad, demokratik, hamının bərabərhüquqlu olacağı ictimai mü- hitin, s
əfilliyin, cəhalətin, yoxsulluq və ehtiyacın aradan qalxa- ca ğı ədalətli cəmiyyəti bir ideal kimi düşünmüşdür 1 .
ətta qeyd edirlər ki, höku- m ət qanunsuz asanlıqla keçinə bilər, lakin qanun hökumət- siz heç vaxt keçinm əz. Qanun aydın və şəffaf bir proses ol- ma lıdır. Qanun hamı üçün eyni olmalıdır. Əgər indi bu belə deyils
ə demokratiyadan danışmağa dəyməz. Demokratiya müc ərrəd bir anlayış deyil. Ədəbiyyatda onun
əsasən bir neçə prinsipini qeyd edirlər. 1.
Qanunun aliliyi. 2.
Xalqın iradəsi əsasında hakimiyyətin formalaşması 2 . 3.
İnsan hüquqlarının və ləyaqətinin prioriteti 3 . 4.
İnsan azadlıqlarının təminatı. 5.
B ərabərhüquqlu vətəndaşlar.
1 Bax: Çarlz Dikkens. Oliver Tvistin mac əraları. Bakı.: Yazıçı. 1988, s. 3. 2
Qeyd: Demokratiya hazır şəkildə və həmişə verilən hədiyyə deyil. Demok- ra tiya inkişaf edən və azadlığı və müstəqilliyi uğrunda kütlənin mübarizəsi- nin sarsılmaz əsasda yeni məzmunu ilə tamamlanır. (Bax: Сегизбаев О.А. Преобразование социализма в рынок: Причины, последствия и пробле- мы (краткий социально-экономический очерк). – Алматы.: 2003, с. 36). 3
Qeyd: İnsan hüquqları ən yüksək ali dəyərdir. Pulun diktaturası
126 6.
Şəxsi mülkiyyətin toxunulmazlığı. Ümumiyy
ətlə, demokratiya və azadlıq dərk edilməlidir. Demokratiya plüralizm ə can atmaqdır. Əgər o, dərk edilmirsə o h əyata keçə bilməz. Platon isə yazırdı ki, demokratiya despotiz- m ə aparır. Demokratiya öz mahiyy ətinə görə insanların öz-özlərini idar ə etməsi deməkdir. Demokratiya heç vaxt mükəmməl ol- mur. Bu bütün ölk ələrdə belədir. Hər bir ölkədə demokratiya ilə bağlı müəyyən problemlər mövcuddur. Demokratik dövlətdə hakimiyy
ət bölüşdürülməli və ona məhdudiyyət qoyulmama- lıdır. Platon demişdir, demokratiya elə bir quruluşdur ki, onun ç ərçivəsində istədiyin hər şeyi etmək olar. ABŞ iqtisadçısı Ceyms Byukenenin fikrinə görə birbaşa demokratiya – el ə siyasi sistemdir ki, buraya hər bir vətəndaş öz nöqteyi-n əzərini şəxsən ifadə etmək və hər hansı bir konkret m əsələyə səs vermək hüququna malikdir. Birbaşa demokratiya müasir cəmiyyətdə də qalır. O, kollektiv mü əssisələr və idarələrin yığıncaqları, klubların və yaradıcılıq ittifaqlarının işi, partiya yığıncaqları və qurultayları üçün tipikdir 1 . Avropada demokratiyanın tarixi eramızdan əvvələ təsadüf edir. Afrika demokratiyası dünya tarixində dolğun təsvir olun- muş ilk demokratik dövlət sistemidir. Yunan filosofu Aristotelin fikirl əri də maraqlıdır. O, e.ə. 330-cu ild ə «Politika» əsərində yazıb: «Beləliklə, aydın olur ki, ümu
mi faydanı nəzərə alan dövlət quruluşu ciddi ədalət baxı- mından düzgün sayılır; yalnız hakimiyyətdə olanların rifahını güd ən quruluşlar isə düzgün deyildir, səhvdir; onlar yalnız hökm ranlığa əsaslanır, dövlət isə azad insanların ünsiyyətidir». M əşhur filosof daha sonra deyib: «Dövlət, ümumiyyətlə, yaşa- 1
Bax: Джеймс М.Бьюкенен. Сочинения. Пер. с англ. Серия: «Нобелев- ские лауреаты по экономике». Т.1./Фонд экономической инициативы; Гл.ред.кол.: Нуреев Р.М. и др./ - М.: «Таурус Альфа», 1997, с. 456.
Pulun diktaturası
127 maq üçün deyil, xoşbəxt yaşamaq üçün qurulur: əks halda kölə- l ərdən yaranan və heyvanlardan təşkil olunan birliyi də dövlət saymaq lazım gələrdi, bu isə gerçək olmazdı, çünki onlar hamını rifaha çatdırmır və öz iradələri ilə birlik qurmurlar», «Demokratiyanın 1-ci prinsipi bərabərlikdir. Bərabərlik demokratiyanın bu növü üçün əsas qanun olub və nə kasıblara, n ə də varlılara hər hansı bir üstünlük vermir; ali hakimiyyət nə onun, n ə də o birinin əlində toplanır, hər ikisi bərabərdir. Əgər azadlıq və bərabərlik demokratiyanın mühüm əlamətləridirsə, bu özünü onda göst ərə bilər ki, dövlətin idarə olunmasında hamı mütləq iştirak etsin. Xalq demokratiyada çoxluqda qaldığından və onun qərarları həlledici olduğundan belə dövlət quruluşu demokratikdir». XVIII v ə XIX əsrlərdə öz populyar zirvəsinə yüksəlmiş «klassik» liberal doktrinanın görkəmli bilicisi olmuş, onu dərindən m ənimsəmiş, fəal təbliğatçılarından biri, 1974-cü ildə Nobel mükafatı laureatı olan Fridrix A.Hayek «Hüquq, qanunvericilik və azadlıq» kitabında yazır: «Yunanca «demokratiya» sözü xalq (demos) 1
ə hakimiyyət üçün istifadə oluna biləcək iki sözd
ən biri olan və o vaxta qədər başqa məqsədlərlə belə bir birl
əşmədə işlədilməmiş olan kratos (və ya kratein feli) sözlərinin birl
əşdirilməsi ilə əmələ gətirilmişdir. Bununla birlikdə, monarxi, oliqarxi, anarxi v ə s. mürəkkəb isimlərdə işlədilən alternativ
əksinə, kratein qaydalarla bağlı hökumət yerinə fiziki gücü daha çox vurğulayan kimi görünməkdədir» 2 . 1 Q eyd: Siyasi lüğətlərdə demokratiyaya belə tərif verilmişdir: «Demokrati- ya – xalq hakimiyy əti (yunancadan hərfi tərcümədə); hakimiyyətin xalq əlində olduğu siyasi quruluş». 1. Demokratiya – (yunanca demos - xalq və kratos – qüvv ə), hakimiyyət formalarından biri; vətəndaşların azadlıq və hü- quqi b ərabərliyinin tanınması ilə səciyyələnir. Həqiqətdə isə hər bir demok- ratiya c əmiyyətin təşkili formasıdır. (Bax: Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Mü əllif kollektivi. “Azərbaycan Ensiklopediyası”. Nəşriyyat – Poliqrafiya Birliyi. B., 1997, s. 100). 2 Bax: F.A.Hayek. Hüquq, qanunvericilik v ə azadlıq. (Cild III. Azad adam- la rın siyasi qaydaları). (Azərb. dilində). Bakı.: Qanun. 2002, s. 73-74. Pulun diktaturası
128 Demokratiya haqqında fikirlərini davam etdirərək Fridrix A.Ha yek yazır: «Mənə elə gəlir ki, bir çoxlarının təcrübədən keçirdiyi m əyusluq özlüyündə demokratik idealın uğursuzluğu üzünd ən deyil, bizim onu yanlış yolla istifadə etməyimizdən- dir» 1 . «Demokratiyanın həqiqi qiyməti bizə, hakimiyyətdən sui-istifad ə edilməsindən qoruyan profilaktik tədbir kimi, xid- m ət etməsidir» 2 . «Əgər sivilizasiyamız yaşamaqda davam edə- c əksə, - bu isə ancaq həmin səhvlərdən qurtulmaqla mümkün- dür – inanıram ki, insanlar bizim dövrümüzə əsasən Karl Marks v ə Ziqmund Freyd adları ilə bağlı olan bir xurafat dövrü kimi baxacaqlar» 3 . Demokratiya iqtisadiyyatı yüksək səviyyədə olan ölkə- l ərdə daha çox inkişaf edib. ABŞ-ın prezidenti Millard Filmor 4 (1800-1874) Oks- ford Universitetinin f əxri doktoru adından imtina etmişdir. Bu h ərəkətini belə əsaslandırmışdır ki, o, elm üçün heç bir iş görməyib. Dünyanın ən despot dövrlərində Elmlər Akademiyası möt əbər qurum sayılıb. O dövrdə dövlət başçıları belə bir quruma b əzən təsir göstərə bilmirdilər. Belə ki, Nikita Xruşşovun SSRİ Elmlər Akademiyasına üzv seçilmək üçün göst ərdiyi cəhdi xatırlada bilərik. Sov. İKP MK-nın Birinci Katibi seçil əndən sonra Xruşşov Elmlər Akademiyasının üzvü olmaq v ə akademik adı almaq həvəsinə düşdü. Bunun üçün SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti Keldışla gö- rü şür. Ondan xahiş edir ki, üzvlük məsələsini həll etsin. Kel dış Xruşşovun məsələsini ümumi müzakirəyə qoyur. M əlum olur ki, bütün akademiklər Xruşşovun əleyhinə səs
1 Bax: F.A.Hayek. Hüquq, qanunvericilik v ə azadlıq. (Cild III. Azad adam- la rın siyasi qaydaları). (Azərb. dilində). Bakı.: Qanun. 2002, s. 157. 2 Yen
ə orada, s. 214. 3 Yen ə orada, s. 270. 4 Qeyd: Filmor Millard 1850-1853-cü ill ərdə ABŞ prezidenti olmuşdur. Pulun diktaturası
129 verib. Bundan əsəbləşən Xruşşov Keldışa deyir ki: «Heç ol- masa, s ən lehimə səs verəydin». Keldış cavab verir ki: «Mən elə fikirləşdim ki, hamı leyhiniz ə səs verəcək. Onun üçün əleyhinizə səs verdim ki, demokratik seçki görüntüsü yaradaq». Bu, sovet rejiminin ən sərt məqamlarında akademikin öz adını yüksək tutması- nın nümunəsidir. Bizim üçün heç d ə uzaq olmayan tarixdən götürülən bu nü- mun
ələr demokratiya, iqtisadi inkişaf səviyyəsi arasında müəyyən qanunauyğunluqlardan kənara çıxan və paradoksal olan əla- q ələrdən də xəbər verir. Məsələn, belə bir nəticə alınır ki, həqiqi elm adamları öz fəaliyyətlərində inkişaf səviyyəsindən, özl ərinin həyat səviyyəsindən asılı olmayaraq həmişə de- mokratik olublar. Dig ər tərəfdən, bu gün “kommunizm” və “so- sializm” mü əyyən qadağaların, rejimin mövcud olduğu cəmiyyət kimi t əsəvvür olunsa da burada demokratizmin cəmiyyət h əyatının bütün sahələrində təzahürlərinə də rast gəlmək çətin deyilir. Bu m ənada cəmiyyət hadisələrinə, o cümlədən iqtisadi hadis ələrə birmənalı qiymət vermək düzgün sayıla bilməz. Dünyada demokratik arzularla yaşayan ölkələr çoxdur. Amma, bu demokratik arzuları inkişaf etdirən, həyata keçirən hakimiyy ət qurulmalıdır. Hakimiyyət, dövlətçilik o zaman qüvv ətli olur ki, bu dövlətçiliyin bütün məqsədi milləti dir- ç əltməyə xidmət etsin.
3.2. Yetkin sosial iqtisadiyyat demokratiya üçün şərtdir
Ədalətli cəmiyyətdə qanunların aliliyi təmin olunduqda o daha s əmərəli fəaliyyət göstərir. Vaxtil ə Sokrat elə bir şəhər – dövlət tərəfdarı olmuşdur ki, orada yalnız ədalətli qanunlar fəaliyyət göstərsin. O, soruşurdu: «Qanunsuz şəhəri kim xoşlaya bilər!». |
