AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Pulun diktaturası
- Dünya praktikası göstərir ki, həddindən artıq varla- nan m əmurlar, hətta hakimiyyətin yüksək pilləsində vəzifə tu
|
Pulun diktaturası
284 B əzi dünya ölkələrində barələrində cinayət işi açılmış, m əhkum edilmiş və inzibati məsuliyyətə cəlb olunan şəxslər amnistiyadan m əhrum edilmişdir. Digər tərəfdən korrupsiyaya uğrayanlar, şəxsiyyətə, sülhə, insan və ictimai təhlükəsizliyə, dövl
ətin konstitusiya quruluşunun əsaslarına, mülkiyyətə, döv- l ət maraqlarına, ictimai qaydalara, sağlamlığa, əxlaqa qarşı ci- nay ətlər nəticəsində əldə edilmiş, habelə digər şəxslərə məxsus v ə ya kredit şəklində alınmış pulların leqallaşdırılması hallarına da aid edilmişdir. Qazaxıstan «kölgə kapital»ın leqallaşması hesabına güclü ordu yaratmaq m əqsədi güdürdü. Ölkədə dövriyyədən çıxarılan mülkiyy ətə və kapitala görə 10 faizli amnistiya elan edilmişdir. N əticədə 480 mln dollardan çox pul leqallaşdırılmışdır. Bunun 11 faizi ölk əyə kənardan daxil olub. Hindistanda vergi amnistiyası 1977-ci ildə həyata keçiril- mişdir. Hindistanda ABŞ-da olduğu kimi mütəmadi olaraq amnistiya elan edilir. Bunun h əm müsbət, həm də mənfi cəhət- l əri olur. Orada kapitalın böyük hissəsi «kölgə iqtisadiyyatına» m əxsus idi. Vergi amnistiyası nəticəsində əhali həm daşınmaz, h əm də daşınan əmlakın, evlərdə olan qızıl və gümüşün, zinət əşyalarının qeydiyyatının aparılmasında yaxından iştirak etdi- l ər. İqtisadiyyatın liberallaşdırılması nəticəsində dövlət büdcə- sin ə külli miqdarda vəsait daxil oldu. Hindistanın vergi ödəyici- l əri xaricdə mövcud olan sərvətlərini ölkəyə gətirməyə başladı- lar. Bu özünü ona gör ə doğrultdu ki, ölkədə ucuz işçi qüvvəsi mövcud idi. Ölk ədə verginin aşağı olması bu prosesi daha da sti mullaşdırmışdır. Lakin, bəzi ölkələrdən fərqli olaraq amnisti- ya nın hər il deyil, hər 10 ildən bir baş verməsi nəzərdə tutulub. İqtisadi amnistiya tədbirlərinə daxildir: 1.
Əvvəllər qanunsuz hesab edilən kölgə iqtisadiyyatından əldə edilən resursların leqallaşdırılması. 2.
ə resurslarının qismən və yaxud tam leqallaşdırılması. 3.
Maliyy ə pozuntuları törətmiş şəxslərin əfv edilməsi. Pulun diktaturası
285 4.
Ölk ə ərazisindən xaricə çıxarılmış qeyri-leqal kapitalın qay tarılması üçün şəraitin yaradılmasına yönəlmiş inzibati və iqtisadi t ədbirlərin həyata keçirilməsi (Bu vəsaitlər fərqi yoxdur banklarda v ə ya şirkətlərdə saxlanılsın). Burada m əqsəd, vergitutma bazasının möhkəmləndirilmə- si v ə müəyyən makroiqtisadi nəticələr əldə etmək, kapitalın xa- ric ə axınının qarşısını almaq və artıq xaricə ötürülmüş pul və- saitl ərinin ölkəyə qaytarılmasıdır. Ölk ələrin tarixi, adət-ənənələri, iqtisadiyyatlarının inkişa- fı nəzərə alınaraq amnistiya iki formada həyata keçirilir: tam və qism
ən. Tam amnistiya iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edir. H ətta silah, narkotik maddələr, can və daxili orqanların alveri, bir sözl ə, qanunla qadağan edilmiş sahələrdən əldə edilən kapi- tallar da daxildir. Qism ən amnistiya dedikdə isə iqtisadiyyatın mü əyyən sahələri nəzərdə tutulur: sənaye, tikinti, kənd təsərrü- fa tı, nəqliyyat və kommunikasiya, bank sistemi, xidmət və s. Yuxarıda göründüyü kimi iqtisadi amnistiyanın həyata keçirilm
əsində dünya ölkələrinin təcrübəsi olduqca rəngarəng- dir. Ölk
ələri müqayisə etdikdə isə ziddiyyətli, mübahisəli məsə- l ələr çoxluq təşkil edir və maraqlı tədbirlər diqqəti cəlb edir. Beyn əlxalq təcrübə göstərir ki, iqtisadi amnistiya aktı hə- yata keçiril ərkən hər bir ölkənin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Daha doğrusu, hər bir ölkəyə ayrıca yanaşılmalıdır. Bununla bel ə ümumi şərtlər də mövcuddur ki, bu da hər bir öl- k ə üçün vacibdir. Bunlar aşağıdakılardır: 1.
Amnistiya keçiril ən zaman hər bir şəxs cəzasız qalacağına əmin olmalı və dövlət səviyyəsində buna təminat verilməlidir. 2.
l əcəkdə gəlirlərin gizlədilməsi bəlli olarsa onların ciddi cəza- lan dırılması ilə nəticələnəcəyini dərk etməlidir. 3.
İzahat və təbliğat işlərinin real və obyektiv aparılmasının vacibliyi. 4.
M əlumatların məxfiliyinin qorunması. Pulun diktaturası
286 5.
Amnistiyanın bütövlükdə qeyri-müsadirə xarakter daşıması. 6.
Aministiya zamanı ayrı-seçkilik, güzəştin, imtiyazlı ol- ma ması. Amnistiya olmadan g əlirlərin deklarasiyası səmərəsizdir. «Korrupsi yaya qarşı mübarizə haqqında» Azərbaycan Respublika- sı Qanununun 5-ci maddəsinə görə, vəzifəli şəxslər mənbəyi, növü v ə məbləğini göstərməklə hər il gəlirləri, vergitutma obyekti olan əmlakı, kredit təşkilatlarındakı əmanətləri, qiymətli kağızları və dig
ər vəsaitləri, şirkətlər, fondlar və başqa təsərrüfat subyektl
ərinin fəaliyyətində səhmdar və ya təsisçi kimi iştirakı, bu mü əssisələrdə mülkiyyət payı, şərti maliyyə vahidinin beş min misli miqdarından yuxarı olan borcu, şərti maliyyə vahidinin min mislind
ən yuxarı maliyyə və əmlak xarakterli digər öhdəlikləri bar
ədə məlumatları korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Dövlət Komissiyasına təqdim etməlidirlər. Dövlət qulluqçularının maliyy ə hesabatı haqqında qanuna görə isə vəzifəli şəxslərin g əlirlərinin deklarasiyasının təqdim olunması nəzərdə tutulub. Maliyy ə amnistiyası elan olunmadan gəlirlərin deklarasi- ya sı həyata keçirilə bilməz. Deklarasiya həyata keçirilən zaman əvvəlki pul vəsaitlərinin amnistiyası elan edilməlidir və ölkədə- ki pul kütl əsinin miqdarı əhaliyə rəsmi surətdə real rəqəmlə bil- dirilm
əlidir. Ancaq bu proses başa çatandan sonra yeni yaranan əmlak və pul vəsaitlərinin deklarasiyası elan edilə bilər. Böyük pul ların əksəriyyəti qeyri-qanuni yollarla əldə edilir. Bu baxım- dan onların üzə çıxarılması çətin prosesdir. Ona görə də maliy- y ə amnistiyası vacibdir və bu gəlirlərin şəffaflığının təmin edil- m əsi göstəricisidir. Amnistiya prosesi zamanı yeni yaranan vəsaitlər hesabına vergi daim artacaq. Bel ə ki, dövriyyəyə daxil olan pul vəsait- l ərindən əlavə dəyər vergisi, əmlak vergisi tutulacaq. Hər hansı bir ölk ədə amnistiya aktını həyata keçirməmişdən əvvəl, həmin dövl ətdə vəzifəli şəxslərə əhalinin inamı olmalı və onlara eti- mad b əslənməsi ən başlıca amillərdəndir. Yoxsa onlar öz vəsa- itl ərini gizlətməyə çalışacaqlar. Hakimiyyət təminat vermədən Pulun diktaturası
287 amnistiya aktını həyata keçirmək səmərəsizdir və bu formal xarakter daşıyacaq.
Az ərbaycanda çirkli pulların bir hissəsi çoxmərtəbəli bi- nalar ın, villaların tikintisi zamanı, torpaq bazarında, məzar daş- la rına, toylara, yaslara çəkilən xərclər hesabına yuyulur. Diqq əti cəlb edən məsələlərdən biri də ondan ibarətdir ki, əcnəbilər üçün Azərbaycan «çirkli» pulların yuyulmasında ən optimal ölk ələrdən biridir. Bəzi ölkələrdə qeyri-leqal yollarla toplanan v əsaitlər məhz ölkəmizdə yuyulur. Bunun baş vermə- sin
ə səbəb onların bəzi məmurlarla iş birliyindədir. Azərbayca- na neftd
ən külli miqdarda vəsait daxil olur, onlardan necə isti- fad
ə etməli ki, vəsaitlər nə inflyasiya yaratsın, nə də ki, qeyri- m əhsuldar sərf olunmasın. Axı elə bir dövr və şərait yarana bi- l ər ki, gözlədiyimiz neft gəlirlərinin qarşısı müvəqqəti də olsa, dayana da bil ər. Buna hər zaman hazır olmaq lazım deyilmi? Müst əqillik dövrünün ilk illərindən başlayaraq SSRİ-nin keç miş müttəfiq respublikalarında, o cümlədən Azərbaycanda nomenkl atura sahibkarlığının formalaşdığını gördük. Bu səbəb- d ən, Milli Məclisdə «Vəzifəli şəxslər tərəfindən maliyyə xarak- terli m əlumatların təqdim edilməsi» qaydaları haqqında qanun q əbul olunub. Qanunda göstərilir ki, korrupsiya hüquq poz- malarının subyekti olan vəzifəli şəxslər – prezident, baş nazir, nazirl
ər, dövlət komitələrinin başçıları, onların müavinləri, baş prokuror, onun müavinl əri və s. öz daşınar və daşınmaz əmlak- la rı haqqında hər il yanvarın 30-dan gec olmayaraq Korrupsiya Pulun diktaturası
288 il ə Mübarizə Komissiyasına hesabat verməlidir. Hesabat gəlir- l ərin deklarasiyası şəklində olmalıdır. Seçkili orqanlar, yerli özünüidar ə qurumları isə deklarasiya- nı özləri seçdiyi qurumlara təqdim edə bilərlər. Bundan başqa, g əlir deklarasiyasında dövlət qulluğu tutan şəxsin özündən başqa h əyat yoldaşının, himayəsində olan övladlarının, ata-anasının adında olan əmlakın da siyahısı olmalıdır. Sənəddə vəzifəli şəxslərin kredit öhdəliklərinə, borc müqavilələrinə də yer ayrılıb. M əmurların, xüsusilə yüksək vəzifəli şəxslərin gəlirləri- nin şəffaflığı məsələsi həmişə xalqı maraqlandıran məsələlər- d ən biri olmuşdur. Dünya praktikası göstərir ki, sivil ölkələrdə v əzifəli şəxslər vergidən yayınmamaqdan ötrü öz gəlirləri haq- qında məlumatları müvafiq qurumlar vasitəsilə açıqlayırlar. Az ərbaycan da dünya birliyinə inteqrasiya olunur və bu təcrü- b ədən bəhrələnir. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan Respublika- sının Prezidenti 24 iyun 2005-ci il tarixdə “Vəzifəli şəxslər t ərəfindən maliyyə xarakterli məlumatların təqdim edilməsi qay dalarının təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respubli- ka sı Qanununu təsdiq etmişdir. Qaydalar 11 madd ədən ibarətdir və burada geniş əhatəli m əsələlər öz əksini tapmışdır. Lakin Qaydalarda bəzi məsələlər h əllini tapmamışdır. 1.
ənəd vəzifəli şəxslərin gəlirləri haqqında məlumatların gizli saxlanmasını Dövlət Qulluğu İdarəetmə Şurası yanında korru psiyaya qarşı mübarizə üzrə komissiyanın razılığı olma- dan onların yayılmasına görə cinayət məsuliyyəti daşımasını n əzərdə tutur. Məmurların gəlirləri haqqında informasiya əldə etm ək imkanına yalnız xüsusi yaradılan komissiya malik ola- caq dır. Belə bir Qanunu qəbul edən ölkələrin, o cümlədən Rusi- yanın təcrübəsi göstərir ki, bu komissiyalar son nəticədə kor- rup
siyaya qurşanır və yüksək vəzifəli şəxslərə öz qeyri-leqal g əlirlərini gizlətməkdə yardımçı olurlar. 2.
S ənəddə göstərilir ki, gəlirlər və əmlak haqqında bəyan- nam
ələr bir neçə orqan – Korrupsiya ilə mübarizə üzrə Komis- Pulun diktaturası
289 siya, Milli M əclisin, Naxçıvan MR Ali Məclisinin qurumları və s. t
ərəfindən nəzərdən keçirilir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, bir orqan t
ərəfindən bəyannamənin öyrənilməsi xeyli səmərə verir. 3.
S ənəddə digər bir məqam da vəzifəli şəxslərin qohumları- nın gəlirlərinin və əmlakının bəyannaməyə cəlb edilməməsidir. Axı təsadüfi deyil ki, vəzifəli şəxslər çox zaman öz adlarını hal- landırmamaqdan ötrü əmlak və gəlirlərini yaxın, yaxud uzaq qo humlarının adlarına keçirirlər. 1
Dünya praktikası göstərir ki, həddindən artıq varla- nan m əmurlar, hətta hakimiyyətin yüksək pilləsində vəzifə tu tmalarından asılı olmayaraq, son nəticədə siyasi hakimiy- y əti ələ almaq üçün səy göstərirlər. Dünya ölkələrində ba- zar iqtisadiyyatının xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, təd- ric ən iqtisadi hakimiyyət siyasi hakimiyyətdən ayrılır. Az ərbaycanda isə bunlar bir-birini tamamlayır. Bunların qar şısını almaq üçün Azərbaycanda iqtisadi, siyasi, institu- sional, sosial v ə s. istiqamətlərdə ciddi islahatlar aparmaq la zımdır. Digər bir tərəfdən idarəetmənin təşkilati quruluşu formalaşmalı və təkmilləşməlidir. N əticədə, bütün deyilənlərə yekun vurmalı olsaq onda hər hansı bir ölkədə korrupsiya mövcuddursa, ona qarşı mübarizədə aşağıdakı tədbirləri daim, ardıcıl olaraq həyata keçirməyi zəruri hesab edirik: 1.
Hüquq – mühafiz ə orqanlarında müvafiq qurumlar yarat- ma lı və onların obyektiv fəaliyyəti dövlət tərəfindən tənzimlən- m əlidir.
2.
Qanunvericilik aktları gücləndirilməli, sərt, lakin bununla b ərabər ədalətli və obyektiv olmalıdır. 3.
əbii sərvətlərdən əldə edilən gəlirlərə nəzarət edən xüsu- si t
əşkilat yaradılmalıdır. 4.
G əlirlərin əldə edilməsinə və daxil olan vəsaitlərin bölüş- dürülm əsinə məsul olan vəzifə sahiblərinin (rəsmi şəxslərin) 1
Bax: “İqtisadiyyat” qəzeti 14-20 oktyabr 2005-ci il. Pulun diktaturası
290 şəxsi ehtiyaclarını ödəmək üçün sərf etmələrinə imkan vermə- m ək.
5.
Münt əzəm olaraq audit və alternativ yoxlamaların aparıl- ma sına obyektiv şərait yaradılmalı. 6.
G əlirlərin və onların xərclənməsinin mənbələri haqqında müt
əmadi olaraq ictimaiyyəti məlumatlandırmalı. 7.
Kimliyind ən (hansı vəzifə sahibi olmasından) asılı olma- ya raq korrupsiyaya uğrayan şəxs cinayət məsuliyyətinə cəlb olun malı.
8.
Korrupsiyaya uğrayan dövlət məmurlarının cəzalandırıl- ma larını insanlar bilməli və hətta görməlidilər, əks təqdirdə in- sanlarda bu prosesl ərə laqeyd münasibət yaranacaqdır. 9.
ç ə ictimai təşkilat yaratmalı və onların sərbəstliyinə müdaxilə edilm əməli.
Pulun diktaturası
291 VII FƏSİL QLOBAL ENERJİ SİYASƏTİ 7.1. Qlobal siyas ətdə neft geosiyasi imperativl ər amili kimi
Müasir qloballaşma dövründə neft amili siyasətdə həlledici faktorlardan birin ə çevrilmişdir. Vaxtilə Alan Herbert demişdir ki, neftl ə yaşayanlar neftlə də öləcəklər. Alfred Nobel də böyük uzaqgör ənliklə yüz il bundan əvvəl söyləmişdir ki, neft, qaz və siyas ət Qafqazda bir-birinə qarışacaq. «Neft» n ə deməkdir? «Neft» sözü – Midiya dilində «nafta» kimi ifad ə olunur. Bu isə «işıqlanan», «axan», «sızan» mənasın- dadır. «Neft» - mənşəcə akkad sözüdür. Buradan həmin söz fars dilin
ə yaxın olan aramey dilinə, oradan farslara, sonra yunan və latın dillərinə keçmişdir 1 .
əbiətin möcüzələrindən biri adlandırırlar. D.İ.Men- deleyev c ədvəlindəki elementlərin yarıdan çoxu neftin tərkibinə daxildir. 2
ələrində yazır ki, mənim 1944-cü ildə neft s
ənayesi üzrə xalq komissarı təyin edilməyim heç kim tərə- find
ən özümlə müzakirə olunmamışdır. O, sözünə davam edərək deyir:
- Bir gün Stalin m əni yanına çağırdı və dedi: - Yoldaş Baybakov biz Sizi neft sənayesi üzrə xalq komis- sarı təyin edirik. O zaman m ən özümdə güc tapıb soruşdum: - Yoldaş Stalin, axı heç kim maraqlanmayıb ki, bu işi mən bacararam ya yox? Stalin gülüms əyərək mənə baxdı və dedi:
1 Bax: N
ələr olmur bu dünyada! Bakı.: İşıq. 1990, s. 66. 2
Bax: Mahmudov C.M. Bakı nefti, neft milyonçuları və Nobel qardaşları (Elmi-
publisistik monoqrafiya). Bakı, “Nurlan”, 2010, s. 47. Pulun diktaturası
292 - Yoldaş Baybakov biz öz kadrlarımızı yaxşı tanıyırıq, bilirik kimi hara t əyin edirik. Siz kommunistsiniz və bunu yaxşı dərk etm əlisiniz. Sonra neft s ənayesinin problemlərindən söhbət getdi. - Siz bilirsiniz neft h ərbi texnikanın ürəyidir? – Stalin dedi. - Yoldaş Stalin – mən təsdiq edərək cavab verdim – neft nəinki h ərbi texnikanın ürəyidir, həm də bütün iqtisadiyyat deməkdir 1 .
əli, neft bütün iqtisadiyyat deməkdir. Bunu artıq bütün dün
ya iqtisadçıları təsdiq edir. Karron de la Karrer Q. yazır ki, yal
nız neft – digər məhsullar kimi məhsul deyil, o, həmişə siya- s ətçilərin o qədər geniş diqqətini cəlb etmişdi ki, xüsusi «neft dip lomatiyası» haqqında danışmaq yerinə düşür. Əvvəllər diplo- matları satış bazarları qayğılandırırdı, həm neftə qədər, həm də dig
ər xammal əmtəələrinə münasibətdə onların çatdırılması haq- qında düşünmək, sonra isə qiymətlərə nəzarət etmək üsulunu tapmaq lazımdır. Neftin strateji dəyəri müharibə vaxtı daha aşkar görünür
– yeni materialların, tankların, təyyarələrin və gəmilərin istehsalı onu daha çox artan miqdarda istehlak edirdi. 1917-ci ild
ə Klemansonun Vilsona məktubunda «Hər bir neft damlası qan damlası dəyərindədir» ifadəsi zərb-məsələ çevrilmişdir 2 .
əbii resurslar dünya ölkələri arasında olduqca qeyri-bəra- b ər bölünmüşdür. Yalnız dünyanın üç ölkəsi – Rusiya, ABŞ və Çin praktiki olaraq t əbii resursların bütün növlərinə malikdir. Ru siya mineral xammalın ən iri ehtiyatlarına malikdir. Belə ki, dün ya neft hasilatının – 11,6%-i, qazın – 39%-i, kömürün – 12%-i, d əmir filizinin – 10,2%-i, əlvan və nadir metalların – 10- 15%- i, almazın – 26,3%-i Rusiyanın payına düşür. Dünyada k əşf edilmiş qaz ehtiyatları təxminən 145 trln m 3
əşkil edir. Dünyanın əsas qaz ehtiyatları Rusiyada – 32%, Şima-
1
79-80. 2
Bax: Каррон де ла Каррьер Г. Экономическая дипломатия. Дипломат и рынок / Пер. с фр. – М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОС- СПЭН), 2003, с. 64-65.
Pulun diktaturası
293 li Amerikada – 4,9%, Q ərbi Avropada – 3,8% cəmləşmişdir. Qaz ehtiyatları ilə təmin olunma təxminən 100 il üçün hesablanmışdır ki, bu da dünya sivilizasiyasının inkişafı üçün məhdud dövr hesab edilir 1 . B əşəriyyət tarixində heç zaman siyasi və iqtisadi maraq- lar üst-üst ə düşməyib. BP-nin ekspertlərinin hesablamalarına gör ə dünyadakı neft ehtiyatlarının 60 faizindən çoxu Orta Şərq- d ə, 12 faizi Latın Amerikasında, 7 faizi Avropada, 6 faizi Afri- kada, 5 faizi Asiya – Sakit Okean hövz əsində, 4 faizi isə Şimali Ame
rikadadır. T əəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, mütəxəssislər bu qənaət- d ədirlər ki, əgər yeni neft yataqları kəşf edilməzsə, bu vaxta qə- d ər kəşf edilmiş neft ehtiyatları Hindistanda və Nigeriyada 26 il, MDB ölk ələrində 15 il, Misirdə 14 il, İndoneziyada 12 il, Ka- nada v ə Norveçdə 11 il, ABŞ-da 10 il sonra tükənəcək. Artıq 4 ildən sonra dünyada neft qıtlığı hiss olunacaq. Kəşf edilmiş neft yataqlarındakı neft dünyanın tələbatını cəmi 40 il öd əyə bilər. Vaxtilə yeni neft yataqlarının kəşfi enerjidaşıyı- cılarının qıtlığını aradan qaldırmaqla, onların qiymətində də sta- billik yaratdı, məsələn, Uralda «ikinci Bakı», 1970-1980-cı illə- rd ə neft böhranının yarandığı dövrlərdə Qərbi Sibirdə «üçüncü Bakı» yataqlarının kəşfi 2 . Dünyanın neft ehtiyatlarının tam 25 faizi Səudiyyə Ərəbis- ta nınındır. Kəşf edilmiş dünya neftinin 5,5 faizi Rusiyanın, 2,2 faizi is ə ABŞ-ın payına düşür. Dünya ərazisinin 0,06 hissəsini t əşkil edən Azərbaycan bütün dünya üzrə çıxarılan neft və qazın 1 Ба х : Воронин В.П., Кандакова Г.В., Подмолодина И.М. Мировое хоз- яйство и экономика стран мира: учеб. пособие / Под ред. В.П.Воронина –
2 Ба х :
Обеспеченность мировой экономики энергоносителями в Х Х Ы веке. Мировая экономика и международные отношения. 2005. № 6, с. 107; Белонин М.Д., Назаров В.Н. Состояние и геолого-экономическая оценка нефтяных ресурсов мира и России // Минеральные ресурсы России. 2001. № 5. |
