AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Pulun diktaturası
430 b)
b əzi ölkələrdə faiz dərəcələrinin artırılması (Macarıstan, İs- landiya, Belarusiya, Rusiya); c)
milli valyutanın məzənnəsinin aşağı salınması (İslandiya, Ma carıstan, Polşa, Vyetnam, Koreya, Braziliya, Meksika, Ukray- na, Belarusiya); ç) ehtiyat normasının aşağı salınması (Çin, Braziliya, Bolqa- rıstan); d)
iqtisadiyyatın kreditləşdirilməsinin yeni alətlərinin üzə çıxa- rılması, hətta Mərkəzi Bankın Dövlət Büdcəsindən maliyyələşdiril- m əsi.
3. Real sektorun müdafi ə olunması (tələbin stimullaşdırılması). Burada daxili m əşğulluğu təmin edən və daxili tələbə yönəl- dilmiş sahələrin müdafiə olunması nəzərdə tutulur. Bu t
ədbirlərə aşağıdakılar aiddir: a)
ayrı-ayrı sahələrin müdafiə olunması: maşınqayırma (ABŞ, Kanada, Fransa, İsveç, Çin); yeni energetika və enerji təchizatı (ABŞ, Fransa, İsveçrə); nəqliyyat infrastrukturu (Kanada, Fransa, Çin, Honkonq, Qazaxıstan, İtaliya, İsveçrə, Tayvan); mənzil tikintisi (Kanada, B.Britaniya, Çin, Argentina, Qa zaxıstan, Koreya); aerokosmik, dağ-mədən, meşə sənayesi (Kanada); innovasiya texnologiyası (Çin, Qazaxıstan); aqrar-sənaye kompleksi (Çin, Qazaxıstan); ixrac (Çin); aviaşirkətlər (Argentina); b)
vergil ərin azaldılması (Almaniya, Fransa, İsveçrə, Yaponi- ya, Çin, Hindistan, Tayvan, Argentina, Ukrayna); c)
vergil ərin artırılması (Litva); ç) kiçik v ə orta biznesin müdafiə olunması (Almaniya, Yuna- nıstan, İtaliya, B.Britaniya, Yaponiya, Çin, Qazaxıstan, Maca- rıstan); d)
ə fondlarının yaradılması (Fransa, Braziliya, Honkonq, Küveyt) ; e)
ət borcunun artırılması (Almaniya, Fransa, Norveç, Ya- poniya). 4.
Bu t ədbirlər əhalinin banklardan qaçmasının qarşısını almağa və əmanətləri stimullaşdırmağa yönəldilir: Pulun diktaturası
431 a)
əmanətlərə görə təminatların məbləğinin artırılması (ABŞ, Kanada, Belçika, İspaniya, İtaliya, Kipr, Lüksemburq, Sloveniya, Finlandiya, B.Britaniya, İsveç, Norveç, Bolqarıstan, Macarıstan, Polşa, Rumıniya, Türkiyə, Koreya, Ukrayna); b)
ətlərə görə 100%-lik təminat (Almaniya, Avstriya, Yu- nanıstan, İrlandiya, Portuqaliya, Danimarka, Slovakiya, Avstra- liya, Honkonq, İordaniya, Küveyt, Birləşmiş Ərəb Əmirliyi, Səu- diyy
ə Ərəbistanı, Tayvan); c)
işini itirənlərin yenidən öyrədilməsi və adaptasiyası üzrə proq
ramların qəbul edilməsi (ABŞ, Kanada, Yunanıstan, İtaliya); ç) pensiya fondlarının milliləşdirilməsi (Argentina); d)
d ə olunması (Almaniya); e)
əhsilə investisiyaların artırılması (Fransa, Çin) 1 . Müasir böhran ölk ələrin əksəriyyəti üçün heç də gözlənil- m əz deyildi. Hətta rus mətbuatında mütəxəssislər onun baş vermə- si bar ədə dəfələrlə xəbərdarlıq da etmişdir. Lakin bu fenomenin m ənşəyi indiyə qədər açılmamışdır. 1998 və 2008-ci illər böh- ranlarını müqayisə etdikdə maraqlı nəticələr ortaya çıxır. H ətta üstünlük təşkil edən belə bir fikir vardır ki, indiki böh ranın səbəbi xarici çətinliklərdir. Eyni zamanda böhranın sis- temli t əkrar istehsal xarakterindən irəli gəlməsi fikri mövcuddur. Rusiyada müasir böh ranın fərqləndirici 10 cəhətinin aşkar edilm əsi böhranlar tarixində onun yerini müəyyən etmək üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. I. 2008-ci ild ə Rusiya sənaye potensialının, o cümlədən ma- şınqayırmanın deqradasiyasının (dağılmasının, parçalanmasının) gücl
ənməsi. Faktlar göst ərir ki, maşınqayırmanın bir çox sahələrində dep- ressiya meyill əri mövcud olmuşdur və ölkə sənayesinin vəziyyəti 1998-ci ill ə müqayisədə pisləşmişdir. Xüsusən istehsal fondlarının h əddindən artıq köhnəlməsi, fondların köhnəlmə dərəcəsi 1998-ci 1 Bax: “ Вопросы экономики” журнал, 2009, №2, с.4-37. Pulun diktaturası
432 ild
əki 42.2%-dən, 2007-ci ildə artaraq 46.3%-ə çatmışdır. Fond- ların yeniləşmə dərəcəsi isə illik cəmi 2% təşkil etmişdir. II. 2000-ci ild ən başlayaraq iqtisadi aktivliyin sənaye sferasın- dan mübadil ə sferasına keçməsi. ÜDM-in daha çox xidm ət sferasında yaradılması əmtəələrə olan ehtiyacın xarici mənbələr hesabına ödənilməsinə gətirib çıxarmışdır. ÜDM-də ixracın xüsusi çəkisi aşağı səviyyədə qalsa da idxal Rusiya iqtisadiyyatının sanki əsasını təşkil etmişdir. Rusiya iqtisadiy yatının inkişafının mühüm bir mənbəyini xaricd
ən alınan məhsullar təşkil edirdi. III. Son ill ərdə demoqrafik şəraitin kəskin pisləşməsi və iş qüv- v əsinin keyfiyyətinin azalması. Son ill ərin məlumatlarına görə Rusiya iqtisadiyyatının əmək potensialı kəskin surətdə aşağı düşmüşdür. Nəticədə Rusiya iqtisadiyyatında ixtisaslaşmış işçilərin itkisi baş vermişdir, bu da öz n əticələrini göstərdi. IV. 1998-ci ill ə müqayisədə 2008-ci ildə ərzaq və sənaye təh- lük əsizliyi problemi daha da kəskin şəkil almışdır. Əgər 1998-ci ild ə idxalda kəskin rəqabətə tab gətirən ərzaq məhsullarına Rusiya bazarında daha çox rast gəlmək olurdusa 2008-ci ildə müəssisə- l ərin azalması bu mənzərəni dəyişmişdir. Maşın və avadanlıqların idxalda üstünlüyü h ər il (2005-2007-ci illərdə) 1,5 dəfə artmışdır. Bu da istehlakçılarda ölkədə istehsal olunan əmtəələrə tolerant (ancaq v
ətən məhsullarını almalı) münasibət yaratmışdır. Ancaq bu m
ənzərə 1998-ci il üçün xarakterik idi. Bu proses 2008-ci il üçün daha da k əskinləşmişdir. H ətta belə bir vəziyyət əmələ gəlmişdir ki, ölkəyə müəyyən xarici m əhsullar gətirilməsə ciddi neqativ sosial-iqtisadi nəticələrə s əbəb olar. V. Rusiya banklarının vəziyyəti onların passivinin artması ilə xarakteriz ə olunurdu. Nəticədə bu bankların kredit potensialı tükə- nirdi. Lakin buna baxmayaraq böyük risk ed ərək banklar kredit- l əşmə prosesini davam etdirirdilər. Bu da banklara olan etimadın azalmasına səbəb olmuşdur. Pulun diktaturası
433 VI. 2008-ci ild ə 10 il əvvəlki dövrə (1998) – nisbətən ölkədə iri kapital sahibl əri öz kapitallarını xarici ölkələrə axıtmışdılar (yö- n əltmişdilər). Artıq belə bir mənzərə əmələ gəlmişdi ki, Rusiya kapitalın yerləşdirilməsi üçün yeganə mənbə deyil. Bu kapitalı xaricd
ə də yerləşdirmək olar 1 . VII. Son ill ərdə Rusiya Federasiyasının xüsusi xarici borcu get- dikc ə artmışdır. 2005-ci ildən sonra aldıqları xarici borcun bir his- s əsini bu dövrə qədər aldıqları borcdan (xarici borc üçün) yaran- mış faizi ödəmək üçün yönəltmişlər. VIII. 2008-ci ild ə pula rəhbərlik edən orqanlar bank sektorunda likvidliyin artırılmasına xüsusi diqqət yetirmişdir. Halbu ki, 1998- ci ild ə bank sektoruna göstərilən yardımlar çox məhdud xarakterd ə idi. Ölkə iqtisadiyyatına o cümlədən bank sektoruna göst ərilən yardımlar maliyyə böhranının kəskinliyini qismən azalt- sa da (tam azalda bilm əzdi) onun səbəblərini aradan qaldırmaq iqtidarında deyildir. IX.
Rusiya Federasiyasının 2008-ci il üçün tədiyyə balansı böh- rana münasib ətdə 1998-ci ildəki vəziyyətdən kəskin fərqlənirdi. 1998-ci ild ə pulun devalvasiyası ixracın artmasına, idxalın azalmasına, rublun mövqelərinin möhkəmlənməsinə səbəb ol- muşdursa, 2008-ci ildə ixracın kəskin azalması idxalın əvvəlki sə- viyy
ədə qalxması ilə müşahidə olunurdu. X. 2008-ci ild ə kapitalın Rusiyadan axıb getmə kanalları dəyiş- mişdir. Əgər 1998-ci ildə maliyyə axınları üzərində monotorium qoyulması kapitalın ölkədən tezliklə çıxarılmasını məhdudlaş- dırırdısa, 2008-ci ildə əksinə kapitalın sərbəst hərəkəti artmışdır, bu da böhran hallarının çoxalmasına səbəb olmuşdur. Bu f
ərqləndirici cəhətlərin digər ölkələrdə də müəyyən də- r əcədə mövcud olması ümumi nəticələrə gəlməyə əsas verir. Artıq bu nəticələr dəfələrlə müxtəlif sammitlərdə səsləndi- rilmişdir.
1 Qeyd: Bu fikri Az ərbaycana da şamil etmək olar Pulun diktaturası
434 Az ərbaycan üçün Rusiyanın böhran dərsləri onun əməkdaş- lıq etdiyi, qonşuluq etdiyi bir ölkə kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xüsus ən valyuta münasibətləri baxımından ölkəmizin qonşu ölk
ələrdə baş verən hadisələrə reaksiyası, onun doğurduğu n əticələr müsbət qarşılanmalıdır. Az ərbaycan ticarət balansında (həm idxal, həm də ixrac üz- r ə) uzaq xaric və MDB dövlətləri ilə əmtəə mübadiləsində nisbət- l ərin dəyişməsi bu böhrandan çıxışı nisbətən asanlaşdıran bir ha- dis ə hesab oluna bilər. M əsələ ondadır ki, böhran nəticəsində respublikanın xarici əmtəə dövriyyəsində yüksək artım sürətlə özünə yer etmiş, uzaq xaric v
ə Amerika ölkələrinə əvvəlki maraq qismən azalmışdır. Halbuki, MDB ölk ələri ilə əlaqələr demək olar ki, dəyişməmişdir. Rusiyadakı böhranın fərqləndirici əlamətlərindən Rusiya iq- t isadçı alimlərinin gəldikləri nəticə odur ki, bu böhran milli təsər- rüfatın dərin disproporsiyalarını həm aşkar etmiş, həm də onları t əkmilləşdirmişdir 1 .
Rusiya iqtisadçılarının fikirlərinə və iqtisadiyyatlarının qism ən təhlilinə geniş yer verilməsində bir reallığa söykənirik. Bel ə ki, biz tarixən qonşu ölkə ilə daim iqtisadi münasibətlər- d ə olmuşuq. Bu nöqteyi-nəzərdən iqtisadiyyatlarımız yaxın- dır. Qərb dünyasına isə son illərdə daxil olmuşuq. Bu ölkələ- rin iqtisad çı alimlərinin düşüncə tərzi ilə, iqtisadiyyatlarının real inki şaf səviyyəsi ilə özümüzü müqayisə edərkən real nəti- c ələrə gəlmək bir qədər çətin olur. Baxmayaraq ki, biz bunu çox arzula yırıq. Artıq reallığı görmək və onu təhlil edib nəti- c ələr çıxarmaq vaxtıdır. Tarix ibr ət dərslərindən ibarətdir. Ayrı-ayrı ölkələrin böhran v ə ondan çıxmaq təcrübəsindən gətirilən misallar gələcək böhran hallarında daha optimal mövqe tutmağa, böhranın neqativ n əticələrini aradan qaldırmağa imkan verəcək. 1 Bax: «Вопросы экономики», журнал. 2009, №2, c. 24. Pulun diktaturası
435 N əticə 1. İqtisad elminin (ekonomiksin) həll etmədiyi problemlər bu elmin yarandığı vaxtdan etibarən, nəinki azalıb, əksinə artıb, yeni probleml ər üzə çıxıb. Qloballaşmanın təzadları, milli iqtisa- diy
yatların rəqabətqabiliyyətliliyi, gəlirlərin kəskin diferensia- siya
sı, onun mənfi nəticələri, spesifik cəhətləri olan müasir ma- liyy
ə böhranı və onun aradan qaldırılması, böyük iqtisadi birlik- l ərin mənfi effektləri iqtisad elminin müasir problemləri sırasın- da dır.
2. Siyas ət mürəkkəb elmi məsələdir. Ona populist və emo- sional yanaşmaq olmaz. Siyasət və siyasətçilərin rolu, dövlət və ba zarın nisbəti, tamamilə yeni iqtisadi sistem, yoxsa bazar iqtisa- diy yatının modernizasiyası, səbəbiyyət, yoxsa qeyri-səlis məntiq v ə s. bu kimi çoxlu sualların hələ mükəmməl cavabı yoxdur. 3 . İqtisadi azadlıq və demokratiya inkişaf üçün əsas şərt- l ərdən biri olduğu halda o hələ də əlçatmaz arzu kimi görünür. 4. Enerji t əkcə Azərbaycan və nefti olan ölkələr üçün de- yil, ümumiyy ətlə strateji maraqdır. Bütün məsələlərə bu maraq müst əvisindən baxılır. Enerji və ümumiyyətlə təbii sərvətlərə söyk ənən ölkələr dərk etməlidirlər ki, bu nə zamansa tükənə- c ək. Ona görə də bir çox problemləri (o cümlədən, ərazi bütöv- lüyü probleml ərini) Azərbaycanın mövcud enerji imkanlarına əsaslanıb vaxtında həll etmək şansları bir an belə unudulmama- lıdır. Bu əlverişli məqamdan dövlət, hökumət, sahibkarlar, ziya- lılar, adi adamlar tam gücləri ilə istifadə etməlidirlər.
aş verən demoqrafik proseslər, əhalinin yaş, cins, milli t ərkibinin dinamikası, ailə münasibətlərindəki yeni me- yill ər dərin planetar düşüncəyə ehtiyac yaradır. Nə etməli ? sualını ak tuallaşdırır. Əhalinin artması, azalması, cinslərarası nisbətin də- yişməsi, bəzi millətlərin yer üzərindən silinmə qorxusu, nə vaxtsa qa dın cinsindən ibarət olan axırıncı adamın erasının başa çatması bu prosesl ərin dərin tənzimlənməsinə ehtiyac yaradır. Belə tən- Pulun diktaturası
436 ziml
ənmənin gecikdirilməsi bu proseslərin mənfi təzahürlərinin artmasına səbəb ola bilər. 6. Rüşvət və korrupsiya ilə dövlətçilik arasında tərs asılılıq mövcuddur. Bir ölk ədə rüşvət və korrupsiya geniş yayılıbsa, ora- da dövl ətçilik zəifdir və ya əksinə. 7. Əməkhaqları və ümumiyyətlə, gəlirlərin arasında kəs- kin f ərqlərin aradan qaldırılması sosial ədalət yaratmaqla bəra- b ər bir çox neqativ halların da (məsələn, korrupsiyanın) aradan qal dırılmasına şərait yarada bilər. Çünki, rüşvət və korrupsiya böyük g əlirlərin az bir qismin əlində cəmləşməsindən pöhrələ- nir. N ə qədər ki, siyasi hakimiyyət və iqtisadi hakimiyyət bir- bi rini tamamlayır, rüşvət və korrupsiya ilə mübarizə böyük sə- m ərə verə bilməz. Ancaq mükəmməl hüquqi dövlət qurmaqla buna nail olmaq mümkündür. 8. Ölk ədə istinad kapitalı yaratmaq üçün şübhəsiz neft iq- ti sadiyyatı vacibdir. Lakin dünya təcrübəsi göstərir ki, bu hələ r əqabətqabiliyyətli milli iqtisadiyyat deyil. Həm də uzun müdd- ət üçün sabit, dinamik iqtisadi inkişafa təminat vermir. Ölkə iq- ti sadiyyatında geniş miqyasda modernləşmə, şaxəli iqtisadiyyat qu ruluculuğu, neftdən asılılığın azaldılması vacibdir. 9. İqtisadi böhran iqtisadi sistem hadisəsidir. Lakin, bu onun konkret s əbəblərindən asılı olmayaraq bazar iqtisadiyyatı- nın ideal təsərrüfatçılıq mexanizmlərini hərəkətə gətirilməməsin- d ən xəbər verir. İqtisad elmi bazar mexanizminin yeni imkanları- nı aşkar edə bilərsə, ümumiyyətlə, belə imkanlar varsa böhran- lardan minimum z ərərlə çıxmaq mümkündür. Əks halda iqtisa- diy
yatın miqyası genişləndikcə baş verən böhranların da mənfi n əticələri daha çox olacaqdır. Böhranların təsadüfi, subyektiv ha- dis ələrlə izah olunması onlara müvəqqəti, keçici bir hal kimi ba- xılması deməkdir. Belə baxış qeyri-elmi, qeyri obyektiv, səmə- r əsiz bir baxışdır. 10. C əmiyyət, iqtisadi hadisələr getdikcə mürəkkəblə- şir. Ona görə də onsuz da mürəkkəb təbiətə malik pul yeni ziddiyy ətlər, müəmmalar, izahı heç bir nəzəri modelə yerləş- Pulun diktaturası
437 m əyən hadisələrlə müşayiət olunur. Deməli, müasir, intellek- tual düşüncə pul adlı hadisəni dərk etmək qarşısında hələ də acizdir. Pulun q əribəlikləri nəinki azalmır, əksinə daha da ar tır. 11. Müasir iqtisadi sistem ədəbiyyatda necə adlandırıl- ma ğından asılı olmayaraq bu cəmiyyət ― mayasında, məğ- zind ə, məzmununda, məqsədində pul olan bir iqtisadiyyat- dır. Elə bu mənada cəmiyyətin adını, hətta birbaşa pul iqti- sadiyyatı adlandırsaq səhv etmərik. Pulun diktaturası
438 ƏDƏBİYYAT Az ərbaycan dilində 1. Abdullayev M. İtaliya xatirələri. Bakı. 1958. 2. Abdullayev Z.S., Yüzbaşiyeva G.Z Qısa izahlı terminlər. Ba kı: “Nurlan”, 2007. 3. Axundov Ş.Ə., Axundov M.Ə. Bazar iqtisadiyyatının əsasları. Qısa izahlı lüğət (İkinci nəşri). Bakı, 2001.
Anikin A.V. Elmin g əncliyi. Marksaqədərki iqtisadçı mü- t əfəkkirlərin həyatı və ideyaları. Bakı.: Gənclik, 1987. 5. “Az
ərbaycan gəncləri” qəzeti. 30 avqust 1984-cü il. 6. “Azadlıq” qəzeti. 8 aprel 2011-ci il. 7. Az ərbaycan dilinin izahlı lüğəti. III cild. “Elm” nəşriyyatı. Ba kı, 1983. 8. Az ərbaycanın gələcək durumu indeksi. Bakı, 2011. 9. “Az
ərbaycan” qəzeti. 31 oktyabr 1999-cu il 10. “Az
ərbaycan” qəzeti. 11 fevral 2005-ci il. 11. “Az
ərbaycan” qəzeti. 29 sentyabr 2005-ci il 12. . “Az
ərbaycan” qəzeti. 16 oktyabr 2005-ci il. 13. “Az
ərbaycan” qəzeti. 26 aprel 2009-cu il. 14. “Az
ərbaycan gəncləri” qəzeti. 30. VIII. 1984. 15. Az ərbaycanın iqtisadi inkişaf modelləri. İqtisadi Tədqiqat- lar M ərkəzi. Bakı, 2009. 16. Az ərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Az ərbaycanın xarici ticarəti – 2008. Bakı, 2008. 17. Az ərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Az ərbaycanın statistik göstəriciləri – 2009, 2010, 2011, 2012, 2013.
Az ərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi. “Hüquq ədəbiyyatı” nəşriyyatı. Bakı, 2012. 19. Bank-Maliyy ə terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı, 2011.
Bencamin J.Cohen. Pulun coğrafiyası. (Azərbaycan dilin- d ə). Cornell Universiteti Nəşriyyatı. London. Bakı, 2003. Pulun diktaturası
439 21. B əzi ümumi qayğılar. Bakı, 2003. 22. Carls Dikkens. Oliver Tvistin mac əraları. Bakı.: Yazıçı, 1988.
23. Daniel Yergin. Neft f əlsəfəsi. I cild. Bakı.: “Zəkioğlu”, 2006.
24. Dayanıqlı iqtisadi və sosial tarazlığa doğru. (Müxtəlif ssenaril ər, fərqli modellər, tapıntılar və tövsiyələr). Bakı, 2010. 25. Demokratiya: gedil əsi uzun bir yol. Demokratiya və Anti- demokratiya Antologiyası (e.ə. 430 – b.e. 1998) Bakı, 2002. 26. Dünya ölk ələri. Bakı, 2008.
Con Meynard Keyns. M əşğulluq, mənfəət və pulun ümu- mi n
əzəriyyəsi. (Azərbaycan dilində). Bakı.: “Qanun”, 2001. Download 5.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|