Azot gruppasi elementlari azot va fosfor

Azotning vodorodli birikmalari. Azot vodorot bilan NH₃ – amiak, N₂H₄ – gidrazil, N₂H₂ – dimit birikmalarni hosil qiladi. Bulardan ko’p o’rganiladigan amiakdir.
Amiakning olinishi. Labaratoriya sharoitida amoniy tuzlariga ishqorlar tasir ettirib olinadi.
NH₄Cl + NaOH = NaCl + NH₃ + H₂O
2NH₄Cl + Ca(OH)₂ = CaCl₂ + 2NH₃ + 2H₂O
Sanoatda amiak havodan ajratib olingan azot va vodorod gazi aralashmasining yuqori 200 – 1000 atom bosim, 500 – 550 ^o C temperaturada  Fe + Al₂O₃ katalizatori ishtirokidagi reaksiyasi natijasi olinadi.
NH₃, N₂, H₂
Havoni
fraksiyalab
olingan N₂ N₂ va H₂ kattalik Ammiakning
aralashmasi reaksiya suyultirish
suvning hosil qilinadi kamerasi (NH₃)
elektrolizi yoki 200-1000 t^o = 500^oC suyuq
konversiya atm. Bosim N₂ + 3H₂  2NH₃
usullari bilan
olingan H₂ reaksiyaga kirishmay qolgan
N₂ va H₂ aralashmasi
N₂ + 3H₂ 2NH₃ - ∆H; ∆H = -92,6 kJ/mol
Bu qaytar jarayon bo’lgani uchun reaksiya davomida muvozanat yuzaga keladi. Muvozanatni siljitish shartlari to’g’risida “kimyoviy muvozanat” mavzusida batavsil tushunchalar berilgan edi.
Fizikaviy xossasi. Amiak odatdagi havodan yengil (ρ = 0,77 g/l), rangsiz bo’g’uvchi gaz, 1 l suvda 700 l eriydi. – 33⁰C qaynab, - 78⁰C da qattiq xolatga o’tadi. Suyuq ammiak moddasining bog’lanish issiqligi (1,37 kJ/g) katta bo’lgani uchun muzlatkichlarda “sovuqlik xosil qiluvchi modda” “xladogent” sifatida ishlatiladi.
Kimyoviy xossalari. Ammiakning kimyoviy xossalari uning electron tuzilishi bilan izoxlanadi. Dipol momenti μ = 1,46 D bo’lib, qutubli modda. NH₃ molekulasi uch yoqli miramida tuzilishiga r_N-H= 1,015 A, 0 bo’lib, unda azot atomi orbitalari sp³ – gibridlanganligi, bir juft electron kimyoviy bog’lanishda ishtirok etmasdan tetraedrning uchida joylashganligi sababli kuchli electron donorlik xossasiga ega.
Bu xossasi tufayli ammiak suvda yaxshi eriydi, kislotalar va ko’pchilik metallarning tuzlari to’zaro brikish reaksiyasiga kirishib turli tuz va kompleks birikmalar hosil qiladi.
H₃N: + H – OH → H₃ N: ^…. H – O → NH₄ OH
^{0,278 nm} H
Azot atomi bo’sh electron orbitali bo’lgan vodorod atomiga bog’lanishda ishtirok etmagan electron juftini berib, donor vazifasini bajaradi, vodorod atomi qisman bo’sh orbitali hisobiga akseptor vazifasini o’taydi. Hosil bo’lgan NH₄ OH qisman ionlanadi:
NH₄ OH NH+ 4 + OH^-
Eritmada K_d = 1,8 ∙ 10^-5, 1 molyarli eritmasida dissotsiyalanish darajasi 0,4% li ni tashkil etadi. 25 % li ( = 0.9 g/sm³) pH = 11,8 bo’lgan eritmasini suyultirib tegishli konsentratsiyali eritmalar hosil qilinadi. 10 % li NH₄OH eritmasi “Noshadil spirti” deyiladi. Amiakning har qanday konsentratsiyali eritmasi zaharlidir!
Yuqorida aytilganidek gaz holidagi ammiak turli kislotalar bilan birikib qattiq holatdagi moddalarni hosil qiladi:
NH_3(r) + HCl_(r)  → NH₄Cl_(k)
2NH_3(r) + H₂SO_4(c) → (NH₄)₂SO_4(k)
NH_3(r) + HNO_3(c) → NH₄NO_3(k)
3 NH_3(r) + H₃PO_4(c) = (NH₄)₃PO_4(k)
Hosil bo’lgan tuzlar “ammoniy tuzlari deyiladi” va barcha suvda yaxshi eriydi. Qattiq holatdagi ammoniy tuzlarni hosil qilgan kislotalarning kuchi ortib borishi bilan ularning termik barqarorligi ham ortib boradi. Shunga ko’ra NH₄ NO₂ ga nisbatan NH₄ NO₃, NH₄F ga nisbatan NH₄Cl unga nisbatan NH₄J barqaro modalardir.
NH+ 4 ionning radiusi r = 1,43 A bo’lib, kaliy ioni (K⁺) radiusi r = 1,33 A ga yaqin shu tufayli ammoniy birikmalarining hossalari kaliyning birikmalari hossalariga o’xshab ketadi. Bu tuzlardan NH₄ NO₃ – ammoniyli silitra, (NH₄)₃PO₄ – ammoniy artofosfat yoki ammofos. K(NH₄)₂PO₄ – akliy diamoniy fosfat. Azotli va kombinatsiyalangan mineral o’g’ritlar sifatida ishlatiladi (NH₄)₂CO₃ – ammoniy korbanat non va qandolat mahsulotlari ishlab chiqishda “g’ovak” tuzulishli mahsulotlar olishda keng qo’llaniladi.
(NH₄)₂CO₃ 2NH_3(r) + CO_2(r) + H₂O
Ammoniy tuzlari bilan ammoniy gidrooksid tuzlari aralashmasi (NH₄Cl + NH₄OH; NH₄OOCCH₃ + NH₄OH)
Eritma muhiti doimiy (pH = 9.2) bo’lgan asosoli buffer eritmalar hosil qilishda keng qo’llaniladi. Gaz holidagi ammiak kuchli qaytaruvchi hossasiga ega bo’lgani uchun ba’zi passiv metallarni olishda ishlatiladi.
3CuO + 2NH₃ → 3Cu + N₂ + 3H₂O
Natriy gipoxlorid ta’sirida ammiak molekulasi oksidlanib azotning boshqa vodorodli birikmapsi N₂H₄ gidrozin (diamit) ni hosil qiladi. NaOCl¹⁺ + 2NH₃ → N₂H₄ + NaCl^- + H₂O
Kislorod ta’sirida ammiak yonadi:
4NH₃ + 5O₂ → 4NO + 6H₂O (katalitik oksidlanish)
Katalizatorsiz:
2NH₃ + 3/2O₂ → N₂+3H₂O
Ammiakning O₂ da oksidlanishidan azotning kislorodli birikmalarini hosil qilishda fordalaniladi.