B a s k e t b o L

18.3. Тактик ҳаракатларга ӯргатишда изчиллик

Тактик тайёргарлик - тренировка жараёнини анча қийин бӯлимидир. Бунга сабаб, баскетболчининг техник маҳорати охир оқибатда ӯйинчиларни тактик фикрлашига ва шериклари билан ӯзаро келишиб, тушуниб ҳаракат қила олишларига боғлиқдир. Тактик фикрлашни ривожлантириш ва жамоа бӯлиб ӯзаро ҳаракат қилишни эгаллаш, ташкил қилиниши ва зарур воситаларни тиклаш бӯйича жуда қийиндир.

Тактик тайёргарликнинг асосий вазифалари қуйидагилардир:

1. 
   Тактикани умумий назарий қонуниятларини ва ҳозирги замон баскетболида уни ривожлантириш анъаналари (тенденцияси)ни ӯрганиш.
   
2. 
   Тактик фикрлашнинг теранлиги, пухталиги, интенсивлигини такомиллаштириш.
   
3. 
   Тактиканинг асосийлари бӯлмиш шахсий, гуруҳли ва жамоа ҳаракатларини эгаллаш.
   
4. 
   Айрим ӯйинчиларни ва умуман жамоанинг имкониятларига кӯпроқ жавоб берадиган мураккаб малакаларни, тизимларни ва вариантларни эгаллашда тактик маҳоратни такомиллаштириш.
   
5. 
   Мусобақа ӯйинга ишлаб чиқилган режани, кутилмаганда пайдо бӯладиган субъектив ва объектив қийинчиликларга қарамай, тактик қила билишни шакллантириш.
   
6. 
   Ӯйин жараёнида ҳар хил тактик усуллар ва тизимларни усталик билан қӯллай олишни эгаллаш.
   

Кӯрсатилган вазифалар икки босқичда ҳал қилинади. Биринчи босқичда тактиканинг умумий масалалари ва уни баскетболдаги аҳамияти ӯрганилади. Тактик фикрлаш ривожлантирилади, асосий тактик малакалар ва ҳаракат қилиш вариантлари ӯрганилади ва такомиллаштирилади, ӯйинни асосий тизимлари ӯрганилади. Иккинчи босқичда анча қийин масалалар ҳал қилинади. Тактика назарияси ва кучли жамоалар тажрибаси ӯрганилади, ӯзини ҳаракатларини ва рақиб ҳаракатларини чуқур таҳлил қилиш қобилиятлари шакллантирилади, ӯйинни мураккаб тактик вариантларини амалий жиҳатдан эгаллаш рӯёбга чиқарилади, кӯзланган (мӯлжалланган) режани амалга ошириш қобилияти ва мусобақа жараёнида тактика арсенали билан маневр қила олишликни тарбиялаш.
Босқичларнинг ҳар бирида тактик тайёргарлик умумий қонуниятлари назарий жиҳатдан эгаллаш ва тактик маҳоратни амалий эгаллаш йӯли билан амалга оширилади. Тактик тайёргарликни (масалалари) вазифалари ҳар хил шаклда ҳал қилинади. Мустақил машғулотларда махсус адабиётлар ӯрганилади, шахсий тактик ҳаракатлар амалий такомиллаштирилади.
Жамоанинг умумий назарий машғулотларида ва тренировкаларида шахсий, гуруҳли ва жамоа ҳаракатлари такомиллаштирилади. Мусобақа давомида рақибнинг тактик имкониятлари таҳлил қилинади ва умумийлаштирилади, ӯрганилган тактик вариантлар ва тизимлар текширилади.
Баскетболда тактик ҳаракатларни кетма-кет (изчил) ӯрганиш материални эгаллашда аналитик (таҳлил, таҳлил қилиш) йӯлни фойдаланишни кӯзда тутади. Ӯйиндан алоҳида тактикани айрим элементлари ӯрганилади, улар кейинчалик тайёрлов ва ӯқув ӯйинларида мустаҳкамланади, кейинроқ анча мураккаб элементлар ӯрганилади, улар ҳам ӯйинда мустаҳкамланади ва ҳ.к. Фақат болалар билан тайёрлов ва кичик гуруҳ дастлабки эгаллашларни ҳаракатли, тайёрлов ва соддалаштирилган ӯқув ӯйинлари жараёнида амалга ошириш мумкин.
Ӯйин тактикасини ӯрганиш аввал ҳужумни шахсий ҳаракатларининг асосларини эгаллаш билан кейинроқ ҳимоянинг шахсий ҳаракатлари асосларини эгаллаш билан бошланади. Булар билан назарий танишиш эса, техник малакаларни у ёки бу малакани вазият талаб қиладиган шароитда, ӯрганиш жараёнида амалга оширилади. Амалий эгаллаш бӯлса, малакаларни такомиллаштириш жараёнида, вазиятга қараб ҳаракат қилишни оқилона йӯлини танлай билишни ривожлантирилаётганда амалга оширилади. Тактик ҳаракатларни умумий асосларини эгаллагандан кейин маълум ӯйин тизимларига мувофиқ равишда изчиллик ӯрганиш бошланади.
У ёки бу тизимни айрим вариантини ӯрганиш ушбу изчилликда (кетма-кетликда) юзага чиқади:
1. Ҳужумни ёки ҳимояни шу тизимини моҳияти ва унинг асосий вариантлари билан танишиш;
2. Шу вариант учун характерли, шахсий тактик ҳаракатларни эгаллаш;
3. Шу вариантда жамоа ҳаракатларини асосини ташкил қилувчи гуруҳли ӯзаро ҳаракатларни эгаллаш;
4. Жамоа ӯзаро ҳаракатларини ӯрганиш;
5.Ӯрганилаётган вариантни бошқалари билан ӯзаро боғлаб такомиллаштириш.
Бунда бажариш шароитини қуйидагича мураккаблаштирган маъқул: а) топшириқ бӯйича пассив ҳимояланиб секин ҳаракат қилиб бажариш; б) худди шунинг ӯзи ӯйин шароити учун характерли бӯлган суръатда (темпда); в) худди шуни ӯзи топшириқ бӯйича фаол қаршилик билан; г) махсус топшириқ бӯйича ҳаракат қилаётган ҳимоячилар ёрдамида моделлаштирилган вазиятга биноан ӯрганилаётган приёмларни ҳар хил вариантларда якунлашни бажариш; д) эркин фаол қаршилик кӯрсатилаётган шароитда тренировка қилиш; е) топшириқ бӯйича(ярим майдонда, рақибнинг маълум ҳаракатидан кейин, кам составлар билан ва ҳ,к.) ӯқув майдонларида мустаҳкамлаш.
Тактик ҳаракатларни тренировка қилиш жараёнида ӯрганилаётган ӯзаро ҳаракатларни ҳар хил шароитларда (соддалаштирилган, мусобақага тенг ва ундан оғир шароитларда) кӯп марта қайтариш жуда муҳимдир. Оғир шароитни баскетболда яратиш учун асосан тактик ҳаракатларни бажаришда чегараланган вақтда, ҳаракатларни жуда тез, қаршиликни орттириш ва тактик машқларда ҳамда ӯқув ӯйинларида бира тӯла иккита тӯп ишлатишлар ва шу кабилар орқали юзага келтирилади.
Янги тактик ҳаракатларни ӯрганиш авваломбор техник малакаларни эгаллашни, руҳий ва жисмоний тайёргарлик даражаси тӯғри келишликни назарда тутади.
Шахсий тактик ҳаракатларга ӯрганишда шуғулланувчиларда ӯйин вазиятини таҳлил қила билишни ва шунга суянган ҳолда мос малакалар ҳамда уларни амалга оширса бӯладиган усулларни танлай билишни шакллантириш лозим.
Бунда асосийси ӯйинчиларда тактик фикрлашни ривожлантиришдир. Биринчи галда ҳужум тактикаси ҳаракатларини эгаллаш амалга оширилади. Авваламбор, жойни тӯғри танлаш ва ҳимоячидан озод бӯлиш ӯрганилади, бунинг учун ӯйинчиларини рақиб томонга ӯтиш йӯлини ӯз вақтида тузишни, кейин бу билан тез ёриб ӯтишни бириктирадилар. Шчитдан қайтган тӯпни эгаллаш билан қайта ҳужум қилишни бирлаштирилганда ӯйинчини биринчи тӯп узатиши ёки тӯп олиб юриши танлашига эътибор берилади. Кейинги босқичда тӯп олиб қӯйишга, тӯпни уриб чиқаришга, тӯсиб қолишга ва шу кабилар учун имкониятдан фойдалана билиш ӯрганилади. Ҳужум ва ҳимоя шахсий тактик ҳаракатларини такомиллаштириш учун ҳимоячи билан ҳужумчи ӯртасидаги мусобақа машқлари, топшириқли ва эркин «бирма-бир» ӯқув ӯйинлари муҳим аҳамиятга эгадир. Ӯйинлар қуйидаги вариантларда қӯлланилади:
1) Майдон ташқарисида турган шериги ёрдами билан (агар ҳужумчи чалғитиб ӯта олмаса, у тӯпни майдон ташқарисидаги шеригига узатиб, сӯнгра ҳимоячидан ошириб тӯпни қайтариб олади);
2) Ҳужумчи тӯпни бетӯхтов олиб юриш билан (тӯп билан алдаб ӯтиш);
3) Қӯшимча ҳимоячи билан (агар ҳужумчи алдаб ӯтса, қӯшимча ҳимоячи уни таъқиб қила бошлайди).
Асосий шахсий ҳаракатлар ӯрганилгандан кейин гуруҳли ӯзаро ҳаракатларни эгаллашга киришилади. Аввал ҳужумчилар сон жиҳатдан ҳимоячилардан кӯп (ортиқ) бӯлгандаги ӯзаро ҳаракатлар ӯрганилади. Кейин рақиблар сон жиҳатдан тенг бӯлган пайтдаги икки ва уч ӯйинчини ӯзаро ҳаракатлари қуйидаги кетма-кетликда ӯрганилади: қарама-қарши ҳаракатлар, кесишиб чиқишлар; тӯпли ва тӯпсиз ӯзаро ҳаракат қилаётган ӯйинчилар ӯртасида, якка тӯсиқ қӯйиш; кузатиш билан тӯсиқ қӯйиш ва актив тӯсиқлар; жуфт тӯсиқлар ва қайта қӯйилган тӯсиқлар.
Гуруҳли ҳаракатларни эгаллаш «тӯпни узат ва чиқ» ӯзаро ҳаракатини эгаллаш билан бошланади.
Позицион ҳужумни амалга ошириш учун гуруҳли ҳаракатлар майдонни чегараланган қисмида тӯп учун кӯндалангига ва узунасига муддатли (қӯққисдан) югуришлар ёрдамида чиқишлар рӯёбга чиқарилади. Учбурчак бӯлиб ҳужумни ташкил қилишда биринчи (ҳолатда) галда ӯйинчилар доим ӯртадаги, «орқада келаётган» ӯйинчи орқали тӯп узатиб ӯзаро ҳаракат қиладилар ва шу ҳолатни яъни учбурчакни сақлаб қоладилар. Иккинчи (ҳолатда) галда бу ӯзаро ҳаракатлар олд зонанинг чегараланган қисмида амалга оширилади.
Бу машқларда ӯрганилаётган приёмлар қайси ҳужумчига йӯналтирилиши кӯрсатилиши келишиб олиниши керак.
Ҳамма асосий вариантлар ӯрганилгандан кейин ҳар қандай қийинчиликларга қарамай ӯйлаб қӯйилган тактик режани амалга ошира билишга ҳамда мусобақа жараёнида тизимли ва вариантларни маневр қила билишликка асосий урғу берилади. Шу мақсадда: ӯйин вақтини келишилган натижагача узайтириш; ҳалақит берувчи омиллар бӯлган шароитда тактик вазифаларни бажариш; қаршилик кӯрсатувчилар сон жиҳатидан кӯп бӯлган шароитни киритиш; кутилмаганда берилган сигналлар бӯйича бир тактик вариантдан бошқасига ӯтиш; келажакда ӯйнаш лозим бӯлган рақиб моделини яратаётган шериклари билан ӯқув ва ӯртоқлик учрашувларини ӯтказиш тавсия қилинади.