B. Abidov, О. G‘. Azimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi asoslari

> CH₂ = CH - CH₂OH + CH₃ - C(O) - CH₃

75

3. 
   
   Propilenni oksidlab ammonoliz qilib akrilonitril olish
   

Propilenni oksidlab olingan akroleindan va ammiakdan akrolonit- ril olish mumkin:

СН₂ = СН - С + NH₃ + 0,5 О₂ ^ СН = СН - С = N +₂Н₂О H

Jarayon bir bosqichda - propilenni oksidlash orqali ammonoliz qilib olib boriladi. Ushbu jarayon 1959-1960-yillarda ishlab chiqil- gan bo‘lib, quyidagi reaksiya bo‘yicha ketadi:

CH=CH-CH₃+1/20₂+NH₃ ^ CH₂=CH-C=N+3N₂0

Reaksiya akrolein hosil bo‘lish bosqichi orqali ketadi.

Jarayon 450°C haroratda, 3 atmosferaga yaqin bosimda yoyuvchi-silikagel bo‘lgan molibden, vismut, kobalt, xrom va bosh- qa oksidlar bor katalizatorlarda amalga oshiriladi.

Oksidlovchi ammonolizda ishlatiladigan propilenni kontsentrat- siyasi 90% dan kam bo‘lmasligi kerak. Reaksiyani, portlash xav- fi bor kontsentratsiya hosil bo‘lishini oldini olish maqsadida, suv bug‘i ishtirokida olib boriladi: komponentlarning nisbati stexiomet- rik ko‘rsatkichga yaqin:

C₃H₆:NH₃:0₂:N₂0=1:0,7:1,7:3

3 6 3 2 2

Propilenning bir o‘tishdagi konversiyasi 60% ni tashkil qilib, se- lektivlik 75% atrofidadir.

Oksidlovchi ammonoliz jarayoni, odatda, regeneratsiyasiz 6 oy ishlaydigan statsionar katalizatorlarda olib boriladi. Reaksiya mah- sulotlari reaktordan chiqishi bilan temperaturani 250°C gacha pasay- tirish uchun suv yordamida toblashga yo‘liqtiriladi so‘ngra ammiak- ni neytrallash qaynoq ammoniy sulfat va sulfat kislota bilan amalga oshiriladi. Ammiak mavjudligida akrolonitrilni polimerizatsiyasi o‘ta samarali borgani sababli neytralizatsiya jarayoni uning oldini olish uchun zarurdir.

Akrilonitril va yonaki mahsulotlar - atsetonitril, sinil kislotasi suv bilan yuttirilib, so‘ng ekstrfaol distillatsiya vositasida akrilonitril ajratib olinadi.

76

yil	AQSH	Angliya	Fransiya	Italiya	GFR	Yaponiya
1990	30,0	—	—	—	—	77,4
2000	89,1	100	100	77,3	92,8	100

Akrilonitril boshqa ayrim usullar bilan ham olinishi mumkin: eti- len oksidi va vodorod sianiddan; atsetilen va sinil kislotadan; at- setaldegid va sinil kislotadan. Akrilonitrilni propilenni oksidlovchi ammonoliz orqali sintezi eng ko‘p iqtisodiy foyda keltiruvchi hisob- lanadi.

Respublikamizda akrilonitril «Nitron» sintetik tolasi ishlab chiqarishda foydalaniladi. U benzin va moyga chidamli nitril kauchuklari, plastmassalar ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Akrilonitril ishlab chiqarish quvvatlari kapitalistik davlatlar- da 1960-yili bor-yo‘g‘i 150 ming t./yil bo‘lsa, 1970-yilga kelib 1,6 mln tonnadan ortib ketdi. Akrilonitrilga bo‘lgan talab akril tolalari- ni ishlab chiqarishni keskin ortishi oqibatida dunyo bo‘yicha sintetik tolalar ishlab chiqarish umumiy hajmining 20% ini tashkil qildi (1970-y.). AQSHda akrilonitril sotishning umumiy hajmidan 60% i akril tolalarga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, G‘arbiy Yevropada ushbu ko‘rsatkich 80% ni tashkil qiladi.

Akrilonitrilbutadienstirol (ABS) va akrilonitrilstirol (AS) smolalar (yiliga o‘rtacha 15-20% ga) hamda nitril (yiliga 4% ga) kauchukini ishlab chiqarish o‘sa boshlagani bois akrilonitrilni iste’mol qilish ham ortdi. Akrilonitrilni AQSHda iste’mol qilish ham ortdi. Quyida akrilonitrilni AQSHda iste’mol qilish struk- turasi (%da) keltirilgan bo‘lib, u boshqa rivojlangan davlatlarga ham xarakterlidir:

Akril tolasi

ABS va AS smolalari

Nitril kauchuklari

60

12

8

77

Boshqalar (eksport ham ichida) 20

Butadien va izopren olish jarayonida erituvchi sifatida ishlatiluv- chi atsetonitril oksidlovchi ammonolizda 10% atrofida hosil bo‘ladi.

2.