B. Abidov, О. G‘. Azimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi asoslari

Tereftal kislotani turli usullar bilan olish

Sintetik poliefir tolalari olishda zarur monomer bo‘lgan tereftal kislotasini olish maqsadida p-ksilolni oksidlash jarayoni sanoat o‘sishining keng yo‘li bo‘lib, aromatik uglevodorodlarni oksidlash- ning yana bir jarayonidir. n-ksilol 95-98% tozalik bilan ksilol frak- siyasidan quyi temperaturali kristallizatsiya jarayoni orqali ajratib olinadi.

p-ksilolni oksidlash nitrat kislota, havo yoki toza kislorod bilan amalga oshiriladi.

Suyultirilgan nitrat kislota (30-40% li) bilan oksidlash bir bos- qichda 150-200°C da 30-50 atmosfera bosimi ostida katalizator sifa- tida simob nitrat ishtirokida olib boriladi:

4CN(CH₃)+14HN0₃ ^ 4C N/COOH)+15HO+7N O₃

Reaksiyaga kirishgan p-ksilolga nisbatan olganda tereftal kislota- ning salmog‘i 90% ga yetadi.

Ushbu jarayon qator kamchiliklarga ega: reaksiya mahsulotlari nitrolash mahsulotlari bilan ifloslangan, muhit o‘ta agressiv hamda portlash xavfi bor.

Havo yoki kislorod bilan oksidlash iqtisodiy jihatdan foydali bo‘ladi. U ikki bosqichda amalga oshiriladi. 120-200°C haroratda, atmosfera yoki oshirilgan 20-30 atmosfera bosimi ostida kobalt yoki

79

Л		1,502, 260°C, 70 atm
		Pb (ooCCH3)
V
¿H.

Tereftal kislota salmog‘i 40-60%ni tashkil qiladi. Biroq p-toluil kislotaning metil efirini oksidlash manfaatliroqdir, chunki tereftal kislotaning salmog‘i 80-90% gacha yetadi.

Buning uchun toluil kislota metil efiri holiga o‘tkaziladi:

Shunday qilib, karbonil guruhining oldi to‘siladi va keyingi ok- sidlashga to‘sqinlik qilmaydi.

Ushbu efirni keyingi oksidlanishi tereftal kislotaning dimetil efirini hosil bo‘lishiga olib keladi:

80
сн

I

соон

соосн

оосн

180-200°C, 10-15a|m
Co rezinati

СН ОН

ООСН

+ н О оосн

Monometiltereftalat Dimetiltereftalat

Aromatik uglevodorodlarni oksidlash bo‘yicha eng zarur jarayon- laridan biri bo‘lgan izopropilbenzolni oksidlab fenol va atsetonlarni olish jarayonidir.

Ushbu jarayonning kimyosi va texnologiyasi rus olimlari Sergeyev, Krujalov, Nemsov va Udrislar tomonidan 1942-1944-yillarda ishlab chiqilgan. Hamdo‘stlik davlatlarida dunyoda birinchi bo‘lib kumol usuli bilan fenol va atseton olishning ko‘p tonnali ishlab chi- qarish korxonasi ishga tushirildi. Ushbu kumol usuli bilan xorijda birinchi zavodlar 1953-1954-yillarda ishlay boshlagan.

4.