B erdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

2.2.Tábiyiy hám texnogen qásiyettegi ayrıqsha jaǵdaylar
Tábiyiy apatlar insan sana-sezimine jáne iskerliginen sırtta júz beretuǵın apatlar hám zıyanlar bolıp ol tezlikte yamasa az-azdan júz bolıwı insanlardı ortasha jasaw islew sharayatlarınıń aynıwı adamlardıń ólimi hám de awıl xojalıǵı haywanlarınıń, materiallıq baylıqların joq bolıp ketiwi menen tawsılatuǵın hádiyseler bolıp tabıladı. Tábiyiy apatlar: jer silkiniwi, suw tasqını, kúshli samal, órt, qurǵaqlıq, jer jılısıwı, qar kóshiwi, jawın jawıwı. Ayırım tábiyiy ayrıqsha jaǵdaylar texnogen ayrıqsha jaǵdaylardı rawajlanıwına alıp keledi. Jer silkinıwı sebebine kóre tómendegilerge bólinedi:
- tektonik jer silkiniw;
- vulkan jer silkiniw;
- awdarılıw, úzilis jer silkiniwleri;
- texnogen (insan iskerligi menen-injenerlik) jer silkiniwler hár jılı 100000 den artıq jer silkinıwları (túrli dárejedegi ballar ) seysmik ásbaplar (seysmograf) arqalı belgilenedi. Bulardan betke jaqinı wayran etiwshi baxıtsızlıqlı jay hám imaratların aynıwına jer júzinde jarıqlardı payda bolıwına insanlar ólimine alıp keledi.
Jer silkinıwı tereńligi boyınsha maydan, 70 km ge shekem, ortasha 70-300 km ge shekem, tereń 300 kmdan tómende mantiya qatlamında jaylasqan bolıwı múmkin. Respublikamızda 70-km maydan jer silkiniwler ushıraydı.Jer silkinıwınıń tiykarǵı kórsetkishleri qoyidagilardan ibarat:jer silkinıwı oshaǵınıń tereńligi, silkinıw amplutudasi hám jer silkinıwınıń intensiv energiyası. XX ásirde júz bergen jer silkinıwlar tómendegi mámleketlerde (orınlarda ) baqlanǵan :
- 1920 -jılda Kitayda 180 mıń insan;
- 1923-jılda Yaponiyada 100000 insan;
- 1948-jılda Ashxobodda 110000 insan;
- 1960 -jılda Marokkada 12 mıń insan;
- 1968-jılda Iranda 16 mıń insan;
- 1970-jıl Peruda 66 mıń insan;
- 1990 -jılda Taylandta 66 mıń insan;
- 1999 -jılda Turkiyada 18 mıń insan;
- 1988-jılda Armeniyada 25 mıń insan jer silkiniw áqibetinde nobud bolǵan.
2000-jıldan berli de jer silkiniwi Indoneziya júz berip 6, 9 -7, 9 ball kúshler menen hámme wayranagershiliklerdi keltirip shıǵarǵan.
Jer silkiniw kúshi eki túrli usıl menen ólshenedi:
1. Ballarda
2. Magnitudada
Dúnyanıń kóp mámleketlerinde jer silkinıw kúshi 12 ballı xalıq aralıq ólshem birliginde olshenedi. Ball -jer maydanınıń terbelmeli háreket dárejesin kórsetedi. “Seysmograf” járdeminde olshenedi. Bul ólshew Rossiya Pánler Akademiyasında islep shıǵılǵan bolıp (Medvedev, Shponxoer hám Karshin) atı menen ataladı. Epsentrda toq jinsi bóleksheleriniń seysmik tezleniwin onda júz bolatuǵın ózgerislerge (buzılıw jarılıw wayran bolıw ) salıstırıwlaǵan halda bahalanadı. Ekinshi ólshem birligi Rixter shkalası, boyınsha Magnituda esaplanadı. 1935 jılda Amerika seysmologi I. Rixter tárepinen usınıs etilgen. Jer silkinıw kúshiniń 1-12 ballı qásiyetlerine qaray alıp kelgen vayranshılıqları túrlishe boladı. 1966 jılda Tashkent jer silkiniwi 8 ball bolıp jaylar kóp jetken zıyan kórgen. Silkinıwlar bir keshe kunge shekem waqtı -waqtı menen tákirarlanıp turǵan. Bunıń áqibetinde 78 mıń shańaraq bas panasiz qalǵan. 2 mln kv metr jerdegi turar jaylar 7600 orınlı mektep, 2400 orınlı 690 sawda hám 84 túrli kárxanalar zıyan kórgen. Jaylar kóretuǵın shıǵınlar tómendegishe xarakterlenedi:
1-dárejeli jetken zıyan. Bunda jeńil zaqım aliw júz beredi.
2-dárejeli jetken zıyan. Salmaqli bolmaǵan zaqım aliw júz etiledi. Diywallarda úlken bolmaǵan jarıqlar payda boladı.
3-dárejeli jetken zıyan. Imaratlardıń salmaqli zaqım aliwi júz beredi, diywallarda úlken, tereń jarıqlar payda boladı.
4-dárejeli jetken zıyan. Jay hám imaratlardı ishki diywalların tolıq aynıwı júz beredi.
5-dárejeli jetken zıyan. Jay hám imaratlar tolıq aynıwı júz boladı.
Ayrıqsha jaǵdaylar xarakteristikasına kóre, sebebi hám kelip shıǵıw deregine kóre tómendegi túrlege bólinedi:
1.Tábiyiy qásiyettegi ayrıqsha jaǵdaylar ;
2.Texnogen qásiyettegi ayrıqsha jaǵdaylar ;
3.Ekologiyalıq qásiyettegi ayrıqsha jaǵdaylar ;
Tábiyiy qásiyettegi ayrıqsha jaǵdaylar. Tábiyiy qásiyettegi ayrıqsha jaǵdaylarǵa 3 túrdegi qáwipli hádiyseler kiredi:
- geologik qáwipli hádiyseler: jer silkiniwler, jer kóshiwleri, taw úzilisleri hám basqa qáwipli geologik hádiyseler;
- gidrometeorologik qáwipli hádiyseler: suw tasqınları, seller, qar kóshinsan qarları, kúshli samallar (dawıllar ), nóser hám basqa qáwipli gidrometerologik hádiyseler;
- ayrıqsha epidemiologik, epizootik hám epifitotik jaǵdaylar: bólek qáwipli infeksiyalar (oba keseli, tırıspa, sarg'ayma, ısıtpa), juqpalı kesellikler, Bril keselligi, zoonoz infeksiyalar, SPID hám basqalar kiredi.
Epidemiya — adamlardıń gruppa bolıp juqpalı awırıwı, olardıń záhárleniwi (záhárli element penen hámde azıq-awqattan ǵalabalıq záhárleniw); epizootiya — haywanlardıń ǵalabalıq keselleniwi yamasa nabıt bolıwı;epifitotiya bolsa ósimliklerdiń ǵalabalıq nabıt bolıwı bolıp tabıladı.