B erdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

2.3.Ekologiyalıq qásiyetli ayrıqsha jaǵdaylar
Ekologiyalıq qásiyettegi ayrıqsha jaǵdaylar. Ekologiyalıq qásiyettegi ayrıqsha jaǵdaylar da 3 túrge bólinedi:
-Qurǵaqlıq (topıraq, jer astı )tıń jaǵdayı ózgeriwi menen baylanıslı jaǵdaylar ólimli qulama qarlar - paydalı qazilmalarni qazıw sıyaqlında jer astına islew beriliwi hám insannıń basqa iskerligi nátiyjesinde jer maydanınıń úzilisi, jılısıwı, topıraq hám jer sanaatı sebepli kelip shıǵıs júzimsikantlar menen pataslanıwı, salmaqli metallar, neft ónimleri, sonıń menen birge, awıl xojalıǵı óndirisinde adamlardıń salamatlıǵı ushın qáwip salıwshı konsentraciyalarda qollanılatuǵın pesticidlar hám basqa záhárli ximikatlar bar ekenligi.
-Atmosfera (hawa ortalıǵı) quramı hám ózgeshelikleri ózgeriwi menen baylanıslı bolǵan jaǵdaylar: hawa ortalıqınıń tómendegi ingridientler menen ekstremal joqarı pataslanıwı, uglerod oksid, azotli oksid, uglerodlı oksid, dioksid, qurım, shań hám adamlar sog'ligiga qáwip salıwshı konsentraciyalarda antropogen qásiyettegi basqa zıyanlı elementler, keń kólemde kislotalı aymaqlar payda bolıwı hám kóp muǵdarda kislota shıǵındıları mayılıwı, radiaciyanıń joqarı dárejesi;
- Gidrosfera jaǵdayınıń ózgeriwi menen baylanıslı jaǵdaylar :
Jer maydanı hám jer astı suwining sanaat hám awıl xojalıǵı islep shıǵarıwı oqavalari, neft ónimleri, adamlardıń záhárleniwine alıp kelgen yamasa alıp keliwi múmkin bolǵan, quramında salmaqli metallar, hár túrlı záhárli ximikatlar ámeldegi shıǵındılar hám basqa zıyanlı elementlar menen eksteremal joqarı dárejede pataslanıwı;
Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń sheshimine kóre biziń regionımızda júz bolıwı múmkin bolǵan ayrıqsha jaǵdaylardı 7 qıylı túrde bolıwı tastiyqlanǵan. Bular :
- jer silkiniwler, jer jılısıwı ;
- sel, suw tasqınlar hám basqalar;
- ximiyalıq qáwipli obyektlerde avarıya hám apatlar (ótkir záhárli elementlerdıń ajralıp shıǵıwı);
- jarılıw hám órt qáwipi ámeldegi obyektlerdegi avarıya hám páleketler;
- temir jol hám basqa transport qurallarında tasıw waqtındaǵı avarıya hám páleketler;
- qáwipli epedemiyalardıń tarqalıwı;
-radioaktiv dereklerdegi avarıyalar.
Joqarıdagilardan tısqarı ayrıqsha jaǵdaylar tarqalıw maydanına, kólemine qarap 4 gruppaǵa bólinedi:
1.Lokal ayrıqsha jaǵdaylar ;
2.Jergilikli ayrıqsha jaǵdaylar ;
3.Respublika ayrıqsha jaǵdaylar ;
4.Transchegaralıq ayrıqsha jaǵdaylar
Lokal ayrıqsha jaǵday - qandayda bir obyektke tiyisli bolıp, onıń kólemi sol obyekt aymaǵı menen shegaralanadı.Bunday jaǵday nátiyjesinde 10 nan artıq bolmaǵan adam jábirlengen yamasa 100 den artıq bolmaǵan adamnıń turmıs iskerligi sharayatları buzılǵan yáki materiallıq zıyan ayrıqsha jaǵday payda bolǵan kúnde eń kem aylıq mıynet haqı muǵdarınıń 1 mıń teńdeyinen artıq bolmaǵan muǵdarı shólkemlesken esaplanadı.Bunday ayrıqsha jaǵdaylar aqıbetleri sol ob'ekt kúshi hám resursları menen tamamlanıladı.
Jergilikli qásiyettegi ayrıqsha jaǵday - xalıq jasaytuǵınlıq aymaq (xalıq punkti, qala, rayon, wálayat ) menen shegaralanadı. Bunday jaǵday nátiyjesinde 10 nan artıq, biraq 500 den kem bolmaǵan adamnıń turmıs iskerligi sharayatları buzılǵan materiallıq zıyan ayrıqsha jaǵday payda bolǵan kúnde eń kem aylıq mıynet haqı muǵdarınıń 1 mıń teńdeyinen artıqtı, biraq 500 mıń teńdeyinen kóp bolmaǵan muǵdardı shólkemlesken esaplanadı.
Respublika xarakteristikadaǵı ayrıqsha jaǵday - ayrıqsha jaǵday nátiyjesinde 500 den artık adamdıń turmıs iskerligi sharayatları buzılǵan yoxud materiallıq zıyan payda bolǵan kúnde eń kem aylıq mıynet haqı muǵdarınıń 0, 5 million teńdeyinen aslamın quraytuǵın, hám de ayrıqsha jaǵday mintakasi wálayat shegarasınan sırtqa shıǵarıw, respublika mikqyosida tarqalıwı múmkin bolǵan ayrıqsha jaǵday túsiniledi.
Transshegaralıq túrdegi ayrıqsha jaǵday aqıbetleri mámleket sırtına shıǵıs yáki ayrıqsha jaǵdaylar sırt elde júz bergen hám Ózbekstan aymaǵına tiyisli jaǵday túsiniledi.
Bunday páleket aqıbetleri hár bir mámlekettiń ishki kúshleri hám qarjısı menen hám de xalıq aralıq jámiyetshilik shólkemleri qarjıları esabina támiynlenedi.Watanımız aymaǵında tábiyiy apatlardıń kóbirek ushırasıp turıwı onıń tábiyiy dúzilisi menen baylanıslı. Hár bir tábiyiy apat júz bolıw ornı, sebebi, kólemi, ol menen baylanıslı bolǵan materiallıq zıyan hám basqa qásiyetleri menen ajralıp turadı.Respublikamızda tiykarlanıp tábiyiy apatlardan jer silkiniw, sel, tasqın, qar qulama qarsı sıyaqlılar júz beriw múmkinshiligı joqarıraǵın quraydı.
Jer silkiniw. Jer silkiniw tábiyatta júz bolatuǵın eń qáwipli hádiyselerdiń biri bolıp tabıladı.Rasında jer silkiniwdiń júz bolıw dáwirliligi bir neshe on jıllardı qamtıp alsada, ol júz bergende qısqa waqıt ishinde mıń mińlaǵan xalıqqa iye bolǵan qalalardı wayran etiw qudıretine iye.Soǵan qaramastan insanlar bunday qáwip aldında bosańqırap qalmastan, onıń aqıbetlerin jónge salıw etiwge, ziyanlanǵanlarǵa járdem beriwge aslamadı hám qarabaxanalar ornında jáne de zamanagóyrek mákanlar júzege keltiredi.