B. G. Pürliýew, E. G. Rahmanowa ykdysadyýetiň esaslary

§ 17. 
Bazar nyrhlarynyň ulgamy
Deňagramlylyk nyrhy – bu hyrydarlyk bilen hödürleme 
gabat gelen mahalyndaky bazar nyrhydyr. Deňagramlylyk 
nyrhy jemgyýetçilik önümçiliginiň deňölçeglilikleriniň öz-
akymlaýyn bazar düzgünleşdirmesi mahalynda jemgyýetçi­
lik gymmatynyň hereketiniň, bazar nyrhynyň, hyrydarlygyň 
we hödürlemäniň aralaryndaky özara baglanyşyklary şöh-
lelendirýär.
Bazar ykdysadyýeti şertlerinde hyrydarlygyň we hö-
dürlemäniň deňagramly bolmagy paýlaýyşyň we alyş-çalşyň 
bütin nazaryýetiniň süňňüne siňen esasyny düzýän pikir­
dir, bazar (nyrh) düzgünleşdirişiniň jemleýji netijesidir we 
öňünden kesgitlenen maksadydyr.
Deňagramlylyk nyrhynyň emele geliş şertleri nyrhyň täze 
nusgawy nazaryýetinde ýa-ha üzňeleşen hojalyk bir ligi (kär­
hana, kiçeňräk pudak) babatynda bölekleýin deňag ramlylyk 

---

53
YKDYSADYÝETIŇ UMUMY ESASLARY
ýörelgesi esasynda (А. Marşall, J. Hiks) ýa-da tutuş hojalyk 
ulgamy babatynda (M. Walrasyň, W. Parettonyň, J. Fon Neý-
manyň umumy deňagramlylyk modelleri) barlag edilýär.
Hyrydarlyk nyrhy – bu hyrydarlygyň we hödürlemäniň 
«satyn alyjynyň bazary» emele gelendäki ýagdaýy maha-
lynda ýüze çykýan bazar nyrhydyr.
Hyrydarlyk nyrhy jemgyýetçilik gymmatynyň, bazar 
nyr hynyň hereketi bilen hyrydarlygyň möçberiniň arala-
ryndaky özara baglanyşygy aňladýar, bazar nyrhynyň eme-
le gelmeginiň üýtgewsiz hyrydarlyk bilen üýtgeýän hödür-
lemäniň dürli utgaşmalary mahalyndaky pursatyny belleýär.
Bazar gymmatynyň ösüşi we harytlary satmagyň şert-
leriniň degişlilikdäki üýtgeýşi tölemäge ukyply islegiň ara­
çäklerine we onuň haryt massasyny aradan aýýrmaga bolan 
ukybyna täsir edýär.
Hyrydarlyk nyrhy belli bir görnüşdäki harytlaryň mas­
sasyny öndürmäge harçlanan jemgyýetçilik zähmetiniň 
muk dary şol harydyň kömegi bilen kanagatlandyrylmaly 
jemgyýetçilik isleginiň möçberinden, ýagny tölemäge ukyp-
ly jemgyýetçilik isleginden esli artmagy netijesinde dereje­
si bazar gymmatynyň derejesinden pes bolan bazar nyrhy 
hökmünde kesgitlenýär.
Eger nyrh ýokarlanýan bolsa, onda, gaýry şertler deň 
bolan mahalynda, degişli haryda bolan hyrydarlyk peselýär 
hem-de tersine bolanda ýokarlanýar. Bazar özünde here­
ket edýän nyrhlary hödürlemäniň hakyky derejesine tarap 
özakymlaýyn itekleýär, şonlukda hyrydarlygy tötänleýin 
emele gelen hödürleme bilen deňleşdirýär.
Hyrydarlygyň ululygynyň nyrhyň üýtgeýşine duýgurly-
gynyň yzygiderli öndümli bolmagy hyrydarlygyň nyrh bo-
ýunça çeýeligi bilen häsiýetlenýär. Hyrydarlygyň nyrh bo-
ýunça çeýeliginiň koeffisiýenti hyrydarlygyň üýtgeýşiniň 
nyrhyň şol hyrydarlygyň üýtgemegine getiren üýtgeýşine 
gatnaşygydyr.

---

54
I bölüm
Hödürleme nyrhy – bu hyrydarlygyň we hödürlemäniň 
«satyjynyň bazary» emele gelendäki ýagdaýy mahalynda 
ýüze çykýan bazar nyrhydyr.
Hödürleme nyrhy jemgyýetçilik gymmatynyň, bazar nyr-
hynyň hereketi bilen harytlaryň hödürleniş möçberiniň ara­
laryndaky özara baglanyşygy aňladýar. Ol belli bir gör nüş dä-
ki harytlaryň massasyny öndürmäge harçlanan jemgyýetçi lik 
zähmetiniň mukdarynyň şol harydyň kömegi bilen ka na-
gatlandyrylmaly jemgyýetçilik isleginiň möçberinden esli az 
bolmagy netijesinde derejesi bazar gymmatynyň derejesin den 
ýokaralanýan bazar nyrhy hökmünde kesgitlenýär.
Bazar nyrhynyň hödürleme nyrhy hökmünde emele gel-
ýän bazar ýagdaýy harytlaryň hödürlenişiniň giňelmegini 
höweslendirýär. Bazar nyrhynyň peselmegi bilen bile bolup 
geçýän pudagara bäsdeşliginiň we maýalaryň ondan-oňa 
akyp geçmeginiň netijesi haryt hödürlemesiniň kemelmegi­
ne getirýär.
Öndürişiň bahasy – bu öndürilen harydyň önümçilik 
harajatlarynyň we ähli göýberilen maýa üçin alnan orta­
ça peýdanyň jemine deň bolan nyrhy, ýagny harydyň gym-
matynyň özgerdilen görnüşidir.
Gymmatyň öndürişiň bahasyna öwrülmegi uzaga çek-
ýän taryhy hadysadyr. Bu hadysanyň başyny ýönekeý ha-
ryt hojalygy goýdy, şonda zähmetiň önümleri gymmata 
golaýlaşýan ýa-da oňa gabat gelýän nyrhlar boýunça alyş-
çalyş edilipdir. Diňe iri senagatyň güýçli ösmegine getiren 
senagat öwrülişigi netijesinde gymmatyň öndürişiň bahasy­
na öwrülmegine zerur deslapky şertler emele geldi.
Öndürişiň bahasy gymmatdan düzüm taýdan hem, ulu-
lygy boýunça-da tapawutlanýar. Harydyň gymmaty zähmet 
harajatlary bilen, öndürişiň bahasy bolsa maýanyň harajat­
lary bilen kesgitlenýär. Öndürişiň gymmatynda hasyl bol-
ýan peýdanyň ululygy, düzgün bolşy ýaly, şol pudakdaky 
hakyna tutma işçileriň zähmeti bilen döredilýän peýdanyň 
massasyna gabat gelmeýär.

---

55
YKDYSADYÝETIŇ UMUMY ESASLARY
Öndürişiň bahasynyň gymmatdan tapawutlanmagy 
olaryň dürli çeşmeleriniň bardygy bilen däl-de, gymmatyň 
we goşmaça gymmatyň ähli öndürijileriň arasynda gaýta­
dan paýlanyşynyň şertleri bilen düşündirilýär. Öndürişiň 
bahasy harydyň özgerdilen gymmatynyň görnüşidir.
Şeýlelik bilen, gymmat we öndürişiň bahasy harçlanan 
zähmete gös-göni bagly bolup durýarlar.
Ýerleşdiriş nyrhy – bu ýerleşdirilen harydyň öndüriji 
tarapyndan satylýan nyrhdyr. Ýerlerşdiriş nyrhy, düzgün 
bolşy ýaly, preýskurant (ugur alyş) nyrhlaryndan üýtgeýär.
Bazar ykdysadyýeti mahalynda ýerleşdiriş nyrhy satyjy 
bilen satyn alyjynyň ylalaşygy arkaly bellenýär. Şu ýagdaý­
da ýerleşdiriş nyrhy ugur alyş nyrhyna esaslanýar, emma 
şol bir haryt üçin onuň ululygy aýry-aýry sarp edijiler üçin 
tapawutlanyp biler.
Ýerleşdiriş nyrhynda önümiň hili, haryt tapgyrynyň 
möçberi, gaplanyş şertleri, ýüki ätiýaçlandyrmagyň tertibi 
we ş.m. hasaba alynýar. Mysal üçin, sementi ýerleşdirmegiň 
nyrhy ýüki ibermegiň şertleri (wagonlara ürgün görnüşde 
ýükläp ýa-da gaplap ibermek) bilen kesgitlenýär.
Ýerleşdirişiň anyk nyrhlary öndürijileriň ýerleşdiren 
önümleriniň möçberini hasaplamak üçin ulanylýar. Ahyrky 
ýerleşdiriş nyrhlary aýlanyşyk ýaýrawynyň harajatlaryny 
hasaba almak bilen sarp edijilerde emele gelýär, aýry-aýry 
önümler boýunça ahyrky ýerleşdiriş nyrhlary goşulan gym­
mat üçin salgydy-da öz içine alýar.