B. Hydyrow, D. Rejepow TÜrkmen çagalar edebiýaty

ATA GOWŞUDOW
(1903-1953)
A.Gowşudow 1903-nji ýylda Büzmeýinde (häzirki Abadan şä-
heri) garyp daýhan maşgalasynda eneden bolýar. Ejesi Ogulgeregiň 
halk döredijiliginden gowy baş çykarmagy geljekki ýazyjynyň çeper 
döredijilige bolan höwesini oýarýar. 
Oba mekdebini tamamlan A.Gowşudow 1920-1922-nji ýyllarda 
ilki mugallymçylyk mekdebinde, soňra sowet-partiýa mekdebinde 
okaýar. 
A.Gowşudowyň edebiýat meýdanyndaky ilkinji synanyşyklary 
şu ýyllarda başlanýar. 1922-nji ýylyň aprel aýynda çeper höwesjeňler 
gurnagyna gatnaşýan ýaşlaryň islegi boýunça döredilen «Zakaspiý 
fronty» («Gyzyl puluň gullary» ) atly pýesa A.Gowşudowyň bu ugur-
da eden ilkinji synanyşyklarynyň biridi.
Ýazyjy 1922-nji ýylda Moskwadaky Gündogar zähmetkeşleriniň 
Kommunistik uniwersitetine okuwa iberilýär. Şol döwürde ol rus 
halkynyň medeniýetini, rus edebiýatynyň belli eserlerini içgin öw-
renýär. 

---

64
A.Gowşudow 1924-nji ýylda Aşgabada işe çagyrylyp, birnäçe 
ýyllaryň dowamynda ýaşlar guramalarynda dürli wezipelerde işleýär.
Ol 1925-nji ýylyň martynda çykyp başlan «Ýaş kommunist» 
ýaşlar gazetiniň ilkinji redaktory bolup işleýär.
1928-nji ýylda ol çeperçilik orta hünär okuw mekdebiniň we kol-
hoz ýaşlary mekdebiniň, 1929-njy ýylda bolsa täze döredilen teatral 
studiýanyň ýolbaşçylygyna bellenilýär.
Meşhur aktýor we režissýor Alty Garlyýew türkmen halkynyň 
görnükli artistlerinden Aman Gulmämmedowy, Bazar Amanowy, 
Gul luk Hojaýewi, Gylyç Berdiýewi hem-de özüni okadyp, teatryň ga-
pysyndan girizen ynsanyň A.Gowşudowdygy baradaky ýatlama synda 
onuň bu ugurda bitiren hyzmatlaryna ýokary baha berýär.
Ýazyjy 1933–1938-nji ýyllarda «Sowet Türkmenistany» (häzir-
ki «Türkmenistan») gazetiniň redaksiýasynda işleýär. Şondan soň 
Türkmen döwlet ylmy-derňew dil we edebiýat institutynyň halk döre-
dijiligi bölümine işe geçip, halkyň baý edebi mirasyny toplamakda 
we neşir etmekde yhlasyny gaýgyrmaýar. A.Gowşudowyň işjeň 
gatnaşmagynda «Türkmen halk ertekileri», «Aýal-gyzlaryň aýdym 
we läleleri» ýaly dürli ýygyndylar çap edilip ýaýradylýar. «Görogly» 
eposyny ilkinji gezek çap etdiren hem A.Gowşudowdyr. 
Ýazyjy türkmen halk döredijiliginiň we nusgawy edebiýatymy-
zyň dürli meseleleri boýunça birnäçe makala bilen çykyş edýär. Ol 
«Halkyň gahrymançylykly eposy», «Görogly», «Magtymguly we 
halk döredijiligi», «Bagşy we şahyrlar» ýaly birnäçe makalalaryny 
ýazýar.
Ata Gowşudow 1930-njy ýyldan soň kyssa eserlerini ýazmaga 
girişýär. Ol bu ýyllarda «Ýolumy düzetdim» (1934), «Azaşan yzyny 
tapdy» (1935), «Watan ogly» (1939), «Gaýgyrylmajak jan» (1941), 
«Göroglynyň çagalygy», «Güni goltukda gizläp bolmaz», «Gandym 
awçynyň maşgalasy», «Garrynyň rowaýatlary», «Toý üstüne toý», 
«Ýelli Ödäniň öýlenişi» ýaly hekaýalaryny döredýär.
A.Gowşudowyň edebi-döredijilik işi, esasan, ýigriminji ýyllaryň 
ikinji ýarymyndan başlanýar. Onuň eserleriniň içinde azat söýgä de-
gişli şygyrlar-da, peýzaž lirikasy-da, tankydy häsiýetdäki goşgular-da 
bardy. 

---

65
Ýazyjy 1940-njy ýyla çenli onlarça felýeton, hekaýa, oçerk hem 
«Watan ogly» powestini ýazýar. Otuzynjy ýyllaryň başyndan uly 
kyssa eserini ýazmaga–roman döretmäge girişýär. Ol 1941-nji ýylyň 
başlaryna çenli «Perman» atly taryhy romanynyň üstünde işleýär. 
Beýik Watançylyk urşunyň başlanmagy bilen A.Gowşudow ikin-
ji bir düýpli eserini «Mähri-Wepa» romanyny urşuň ýagdaýlaryna la-
ýyk edip ýazmaga gönükdirýär.
Bu döwürde ol hakyky watançylyk ruhuna ýugrulan köp sanly 
oçerkleri, hekaýalary, täsirli felýetonlary döredýär.
Ýazyjynyň «Gandym awçynyň maşgalasy» (1944) hekaýasy 
diňe ýazyjynyň döredijilik üstünligi bolman, uruş döwruniň türk-
men edebiýatynda harby-watançylyk temasynda döredilen naýbaşy 
eserleriň biri boldy.
Hekaýada uruş döwrüniň iň agyr ýagdaýlarynda-da ruhubelent-
ligi saklamagyň derwaýys zerurlygy baradaky mesele täsirli görke-
zilýär.
Gandym awçynyň urşa giden agtygy Myradyň dereksiz ýitendigi 
barada habar gelipdir. Hemmeler matam tutýar. Aýratyn-da, Myradyň 
ejesi Akjagülüň zaryn agysy ýürekleri dilip barýar. Bu ýagdaý 
Gandym awçyny aljyratmaýar. Ol gyssanman, özüni rastlandan soň 
näme habardygyny soraýar. Gandym awçynyň bu hili alňasamazlyk 
hereketlerinde onuň giňgöwrümlilik, parasatlylyk ýaly häsiýetleri 
aýan bolýar. Gandym awçy eseriň dartgynly pursatynda merdana hem 
parasatly türkmen ýaşulusy hökmünde belent hyjuw bilen gürleýär:
«Duşmanlar üstüňe sürnüp, ýurduň bir ujundan alyp gelýän 
wagty... Şeýle ýakymsyz gopgun turuzmak aýyp dälmi? Utanç!...» 
Ýaşy segsene baran Gandym awçynyň çagyryşlary, edýän wa-
tançylyk hereketleri oba adamlaryna, ylaýta-da ýaşlara köp täsir ed-
ýär, olaryň watançylyk ruhuny göterýär.
Hekaýa gatnaşýan Akjagülüň keşbi ýazyjynyň hem okyjynyň üns 
merkezinde duran çeper keşpleriň biridir. Mähriban ogly Myrat hakda 
ýakymsyz habary eşidip, Akjagül birbada özüni ýitirip, uly ili bilen 
ses edip aglaýar. Emma Gandym awçynyň maslahatlary Akjagüli 
pugta oýlanmaga, ýagdaýdan degişli netije çykarmaga ugrukdyrýar. 
5.Sargyt №3046

---

66
Ýazyjynyň «Perman», «Mähri-Wepa», «Köpetdagyň eteginde» 
atly romanlary, «Dordepel» powesti we onlarça hekaýalarydyr oçerk-
leri türkmen edebiýatynyň ösmegine uly goşant boldy.
Ýazyjy «Dordepel» powestinde ganym duşmanlaryň garşysyna 
alnyp barlan ýiti göreşlerde türkmen halkynyň milli guwanjy bolan 
ahal-teke atlarynyň ýakyn ýardamyny, olaryň gözelligini hem ýyn-
damlygyny görkezmäge aýratyn üns beripdir. Ata Gowşudowyň 
at hakdaky söhbeti, şeýle beletlik bilen gürrüň edişi okyjynyň 
ünsüni özüne çekýär. Ýazyjy bedewiň keşbini, oňa bolan garaýşyny 
türkmeniň mert, gahryman ogullarynyň dünýäsinde açýar. 
Ata Gowşudow bedew atyň keşbini aýratyn hem aýgytly pur-
satlarda açmagyň hötdesinden gelýär. Dordepel ilkinji pursatda 
kerwendäkileri garakçylardan halas edýär. Ikinjiden, gala çozup gelen 
duşman leşgeriniň içinden geçip, beýleki galalara çapar äkidip, ençe-
me adamlaryň janyny howpdan gutarýar. Üçünji, ýene bir aýgytlaýjy 
pursat bolsa, özüni ogurlap barýarkalar, goja seýsiň çagyran sesine ok 
ýaly atylyp, yzyna gaýdýar. 
Dordepel keşp babatda-da, ruhy taýdanam ýeňijiniň keşbindedir.
Dordepel daşyny duşmanlar gabanda, ykbal pellehanasyna tarap 
guş bolup uçýar. Gabawdaky adamlaram, duşmanlaryňam hemmesi 
bu ýagdaýa allaniçiksi bolup, haýran galyp bakýarlar.
Eserde Nyýazmyrat aganyň geçmişden berýän täsin gürrüňleri 
arkaly türkmen bedewleriniň ajaýyp häsiýetleri açylyp görkezilýär. 
Talaňçy duşmanlardan goranmakda, olara berk gaýtawul bermekde 
türkmen bedewleriniň ähmiýeti örän uly bolupdyr.
Ata Gowşudow halkynyň gahrymançylykly geçmişini, milli 
gylyk-häsiýetlerini, däp-dessurlaryny, endiklerini, taryhyny, dili-
ni, edebiýatyny, halk döredijiligini içgin bilýän ussat ýazyjydyr. Ol 
düýpli eserler döredip, olarda halkymyzyň milli özboluşlylygyny, 
ajaýyp häsiýetlerini ussatlyk bilen janlandyrmagy başardy.
Ýazyjy türkmen edebi dilini ösdürmekde, çeper edebiýatyň dilini 
baýlaşdyrmakda, bir tarapdan, türkmen halk döredijiliginiň, nusgawy 
edebiýatynyň genji-hazynasyndan ussatlyk bilen peýdalanan bolsa, 
ikinji tarapdan, gös-göni halkyň janly gepleşigini başarjaňlyk bilen 
ulanypdyr.

---

67
Çeper edebiýata jany-teni bilen berlen halypa ýazyjynyň zehin 
siňdirip döreden eserlerinde milli özboluşlyklar, ýiti çaknyşyklar 
we häsiýetler, türkmen durmuşynyň ajaýyp görnüşleri, halkymyzyň 
gahrymançylykly geçmişine bolan çäksiz guwanç ör boýuna galýar.
A.Gowşudow bitiren ummasyz köp işleri üçin dürli sylaglara 
mynasyp boldy. Ol 1950-nji ýylda «Zähmet Gyzyl baýdak» ordeni 
hem-de döwletiň Hormat hatlary we dürli medallary bilen sylaglandy.
Zehinli ýazyjy hem mirasgär A.Gowşudow 1953-nji ýylyň 15-nji 
noýabrynda biwagt aradan çykdy.