B. J. Boltayev, A. R. Azamatov, G. A. Azamatova, B. S. Xurramov nazariya, algoritm, dastur toshkent 2013

To‘plamlar ustidagi amallar bajarilish natijasi quyidagi misollarda yaqqol
ko‘rinadi:
1) T1 = T2 – to‘plamlar teng bo‘lsa, ya’ni bir xil elementdan tashkil topgan
bo‘lsa True, aks holda False mantiqiy qiymat hosil qiladi, masalan:
[‘A‘]=[‘A‘,‘A‘,‘A‘] yoki [‘A‘, ‘B‘]=[‘B‘,‘A‘] yoki [

]=[

]
yoki
[‘A‘,‘G‘,‘B‘,‘G‘]=[‘G‘,‘B‘,‘A‘,‘A‘,‘B‘] bo‘lsa natija True, [‘A‘]=[‘B‘] yoki
[‘A‘,‘G‘,‘B‘,‘M‘]=[‘G‘,‘B‘,‘A‘,‘A‘,‘B‘] bo‘lsa natija False;
2) T1 <> T2 – bu amal T1 va T2 to‘plamlar teng bo‘lmasa, ya’ni bir xil ele-
mentdan tashkil topmagan bo‘lsa True, aks holda False mantiqiy qiymat hosil qi-
ladi,
masalan:
[‘A‘]<>[‘B‘]
yoki
[

]<>[‘A‘]

yoki
[‘A‘,‘G‘,‘B‘,‘G‘]<>[‘G‘,‘B‘,‘A‘,‘A‘,‘M‘] bo‘lsa natija True, [‘A‘]<>[‘A‘,‘A‘]

---

41
yoki [‘A‘,‘G‘,‘B‘,‘A‘]<>[‘G‘,‘B‘,‘A‘,’A‘,‘B‘] bo‘lsa natija False;

3) T1 >= T2 – bu amal T2 to‘plam T1 to‘plamning qismi bo‘lsa, ya’ni T2
to‘plam elementlari T1 to‘plamga ham tegishli bo‘lsa True, aks holda False man-
tiqiy qiymat hosil qiladi, masalan: [‘A‘]>=[‘A‘] yoki [‘A‘,‘G‘]>=[‘A‘] bo‘lsa na-
tija True, [‘A‘,‘A‘]>=[‘A‘,‘G‘] yoki [‘A‘,‘G‘,‘B‘,‘M‘,‘A‘,‘G‘]>=[‘G‘,‘D‘] bo‘lsa
natija False;
4) T1 <= T2 amali 3) holda T1 va T2 larni o‘rnini almashtirgandagi holga teng
kuchli;
5) T1+T2 – bu amal T1 va T2 to‘plamlar elementlarini birlashtirib yangi
to‘plam hosil qiladi, masalan: [

]+[‘A‘,‘G‘] bo‘lganda natijaviy to‘plam [‘A‘,‘G‘],

[‘B‘,‘M‘]+[‘A‘,‘G‘,‘A‘] bo‘lganda natijaviy to‘plam [‘B‘,‘M‘,‘A‘,‘G‘,‘A‘],
[‘G‘,‘G‘]+[‘A‘,‘A‘] bo‘lsa natijaviy to‘plam [‘G‘,‘G‘,‘A‘,‘A‘];
6) T1*T2 – bu amal T1 va T2 to‘plamlar elementlarini kesishtirib yangi
to‘plam hosil qiladi, masalan: [‘B‘,‘A‘]*[‘A‘,‘G‘,‘A‘] bo‘lsa natijaviy to‘plam
[‘A‘], [‘G‘,‘G‘]*[‘A‘,‘A‘] bo‘lsa natijaviy to‘plam [

], ya’ni bo‘sh;

7) T1–T2 – bu amal T1 to‘plamning T2 to‘plamda bor elementlarini olib tash-
lab yangi to‘plam hosil qiladi, masalan: [‘B‘,‘A‘]–[‘A‘,‘G‘,‘A‘] bo‘lsa natijaviy
to‘plam [‘B‘], [‘A‘,‘A‘,‘A‘,‘G‘]–[‘A‘,‘G‘] bo‘lsa natijaviy to‘plam [

], ya’ni

bo‘sh;
8) Q in T – bu amal Q qiymatni T to‘plamda borligini tekshiradi, ya’ni Q ele-
ment T da bor bo‘lsa True, aks holda False qiymat hosil qiladi, masalan: ‘A‘ in
[‘A‘,‘G‘,‘A‘] bo‘lsa natija True, ‘G‘ in [‘A‘,‘B‘] bo‘lsa natija False.

5-§. TARTIBLANGAN TURLARGA QO‘LLANILADIGAN STANDART

FUNKSIYALAR
Funksiya tushunchasi matematika fanidan ko‘pchilikka ma’lum. Funksiyalarn-
ing xususiyatlariga qarab turli sinflarga ajratishadi. Masalan, chiziqli, kvadratik,
trigonometrik va hokazo. Shunday funksiyalarning ba’zilaridan Paskal dasturlash
tilida ham foydalaniladi. Paskalda ba’zi funksiyalar foydalanish qulay bo‘lishi
uchun dastur translyatori ta’minotiga kiritilgan. Dastur translyatori ta’minotiga
kiritilgan funksiyalar standart funksiyalar deyiladi.
Aytib o‘tilganidek, tartiblangan turlarga butun, mantiqiy, belgili, sanovchi va
oraliqli turlar kiradi. Bu turlarning barchasiga X ning tartib raqamini hosil qilu-
vchi ORD(X) standart funksiyasini qo‘llash mumkin.

Ixtiyoriy butun turdagi X uchun ORD(X)=X bo‘ladi, masalan:

ORD(0)=0; ORD(–125)= –125; ORD(65535)=65535;
Mantiqiy turdagi X uchun ORD(X) funksiyasi 0 yoki 1 ni hosil qiladi, ya’ni:
ORD(TRUE)=1; ORD(FALSE)=0;
Belgili turdagi X uchun ORD(X) funksiyasi X ning ASCII kodini aniqlab beradi,
masalan:

---

42
ORD(‘A‘)=65; ORD(‘c‘)=99; ORD(‘B‘)=66; ORD(‘ ‘)=32; ORD(‘0‘)=48;

ORD(‘9‘)=57;
Sanovchi turdagi X uchun ORD(X) funksiyasi 0 dan 65535 gacha bo‘lgan butun
sonni hosil qiladi, masalan:
Type Beshta = (green, blue, red, yellow, white); bo‘lganda
ORD(green)=0; ORD(blue)=1; ORD(yellow)=3;
VAR Raqam : (zero, one, two, three, four); bo‘lganda
ORD(zero)=0; ORD(one)=1; ORD(three)=3;
Oraliqli tur asosiy tartiblangan tur xususiyatlarini saqlab qolgani uchun ORD(X)
funksiyasi shu tur xuxusiyatlariga bog‘liq bo‘ladi, masalan:
Type Rang = (green, blue, red, yellow, white, black); Ora =yellow..black ;
Var X : Ora; bo‘lganda X=white bo‘lsa, ORD(X)=4 bo‘ladi.

Tartiblangan turlarga PRED(X) va SUCC(X) funksiyalarni ham qo‘llash

mumkin. PRED(X) funksiyasi tartiblangan turning bitta oldingi (ORD(X)–1 tartib
raqamiga mos: ORD(PRED(X))=ORD(X)–1) qiymatni, SUCC(X) funksiyasi tart-
iblangan
turning
bitta
keyingi
(ORD(X)+1
tartib
raqamiga
mos:
ORD(SUCC(X))=ORD(X)+1) qiymatni hosil qiladi. Masalan:

Ixtiyoriy butun turdagi X uchun, agar hosil qilinayotgan sonlar qaralayotgan tur

qiymatlar chegarasida bo‘lsa:
PRED(0)= –1; PRED(–125)= –126; PRED(6665)=6664;
SUCC(0)= 1; SUCC(–125)= –124; SUCC(6665)=6666;
Mantiqiy turdagi X uchun:
PRED(TRUE)=FALSE; PRED(FALSE)=TRUE;
SUCC(TRUE)=FALSE; SUCC(FALSE)=TRUE;
Belgili turdagi X uchun, agar hosil qilinayotgan belgi ASCII kodi 0..255
qiymatlar chegarasida bo‘lsa:
PRED(‘B‘)=‘A‘; PRED(‘9‘)=‘8‘; SUCC(‘A‘)=‘B‘; SUCC(‘0‘)=‘1‘;
Sanovchi turdagi X uchun PRED(X) va SUCC(X) shu tur chegarasida yotsa:
Type Beshta = (green, blue, red, yellow, white);
VAR X : Beshta;
bo‘lsa X=blue bo‘lganda ORD(PRED(X))=0; ORD(SUCC(X))=2;
Oraliqli turda asosiy tartiblangan tur uchun PRED(X) va SUCC(X) shu tur che-
garasida yotsa:
Type Rang = (green, blue, red, yellow, white, black); Ora =yellow..black ;
Var X : Ora; bo‘lsa X=white bo‘lganda ORD(PRED(X))=3, ORD(SUCC(X))=5
bo‘ladi.

6-§. PASKALNING BA’ZI STANDART FUNKSIYALARI VA

PROTSEDURALARI
Paskal dasturlash tili translyatoriga butun va haqiqiy turdagi miqdorlarda

---

43
aniqlangan (Sistem moduliga) standart funksiyalar kiritilgan bo‘lib, ulardan ko‘p

qo‘llanadiganlari quyidagilar: