Б. Ж. Эшов, А. А. Одилов Ўзбекистон тариxи

Маҳмуд Қошғарий фаолияти билан бевосита шуғулланувчи 
олимларнинг фикрича бу зот 1029-1038 йиллар орасида Қашғарда туғилган. 
У ўзига тўқ, зиѐли оиладан бўлиб, Қашғарда яхши билим олади. Ҳатто у 
Бухоро ва Нишопур шаҳарларида ўз билимларини кенгайтириб катта-катта 
олимлар билан суҳбатда бўлади. Маҳмуд Қошғарий яшаб ижод этган йиллар 
Қорахонийлар давлатининг гуллаб-яшнаган даврига тўғри келади. Маҳмуд 
Қошғарий жуда кўп сафарларда бўлади ва ўзининг асарлари учун бой 
маълумотлар тўплайди. Кўп йиллик изланишлар натижасида ―Девони луғати 
турк‖ ва ―Жавоҳири-наҳв‖ ―Турк тили синтаксиси асослари‖ асарларини 
ѐзади. Минг афсуслар бўлсинки, охирги асар ҳанузгача топилмаган. Маҳмуд 
Қошғарийни бутун илм оламига танитган асари унинг ―Девони луғати турк‖ 
асаридир. Бу китоб араб тилида ѐзилган. Унда олим кўп йиллар давомида 
туркий қабилалар орасида олиб борилган кузатишлар асосида туркий 
тилларни қиѐсий ва тарихий усуллар билан таҳлил қилган ва бу тилларнинг 
ўзига хос хусусиятларини очиб беришга ҳаракат қилган. Олимларнинг 
фикрича, муаллиф ушбу тадқиқотида жуда кўп сўзларнинг этимологиясини 
ҳам жуда аниқ ва тўғри изоҳлаб берган. 
Асар икки қисм (муқаддима ва луғат)дан иборат. Олим асарга ўзи 
тузган дунѐ харитасини ҳам илова қилади. Бу ҳол асарнинг қимматини янада 
оширади. Харита доира шаклида чизилган бўлиб, унда мамлакат, шаҳар, 
қишлоқ, тоғ, чўл, довон, денгиз, кўл, дарѐ ва ҳоказолар номлари ѐзилган. 
Харитада ѐзилмай қолган номлар эса асар матнида берилган. Харита асосан 
ҳозирги Шарқий ярим шарга тўғри келади. Маҳмуд Қошғарийнинг ўзи бу 

---

280 
ҳақда шундай ѐзган: ‖Румдан Мочингача бўлган... шаҳарлар ўрнини аниқлаш 
мақсадида уларнинг ҳаммасини ер шаклидаги доирада кўрсатдим‖. 
Асарда турли уруғ-қабилалардан қипчоқ, ўғиз, татар, ямак, басмил, 
ябону, қай, бошқирт, қирғиз, уйғур, жамил, тару, ичроқ, тухси, яғмо, чигил, 
тангут, табғоч, шунингдек, форс, араб, хитой, рус халқлари ҳақида ҳам 
маълумотлар келтирилади. Асарда булардан ташқари бир неча туркий 
тилдаги ҳикматли сўзлар берилган. 
Маҳмуд Қошғарийнинг бу асарида Ўрта Осиѐ ҳудудидаги бир қанча 
шаҳарлар номларининг келиб чиқиши масалалари ҳам алоҳида кўрсатилган. 
Китобда туркий ѐзув тўғрисида аниқ маълумотлар берилиб, 18 ҳарфдан 
иборат турк (уйғур) алифбоси ҳам кўрсатиб ўтилган. 
Маҳмуд Қошғарийнинг бу китоби дунѐ халқларининг жуда ҳам кўп 
тилларига таржима қилинган. Асарнинг бунчалик катта аҳамиятга эга 
бўлиши муаллифнинг ҳаѐтни яхши билганлиги, турли билимларни пухта 
ўзлаштирганлиги ва асарни ҳаѐт тажрибасига асосланиб ѐзганлигидан 
далолат беради. Шунинг учун ҳам асар ўз илмий қимматини бугунги кунда 
ҳам йўқотгани йўқ. 
Қорахонийлар даврида яшаган яна бир ўз даврининг атоқли шоири, 
донишманд ва давлат арбоби Юсуф Хос Ҳожибдир (ХI аср). Унинг 
таржимаи ҳоли, туғилган йили ва ҳаѐти тўғрисида ѐзилган бирон-бир асар 
сақланиб қолмаган. У Қорахонийлар сулоласининг пойтахти Баласоғунда 
туғилган ва шу ерда ижод этган. Ҳозирги кунда Юсуф Хос Ҳожибнинг 
―Қутадғу билик‖-‖Бахт-саодатга бошловчи билим‖ деб номланган дидактик, 
бадиий-фалсафий асари бизгача етиб келган бўлиб, бошқа асарлари маълум 
эмас. Шоирнинг ўзи бу ишга роппа-роса 18 ой сарфлаган ва унга жуда ҳам 
пухта тайѐргарлик кўрган. 
Асар насрий муқаддимадан сўнг 77 байтдан иборат бўлган шеърий 
муқаддима билан бошланиб, 73 бобнинг мундарижаси берилади. Бошланғич 
боблар ўша давр анъаналарига биноан бошланиб, Оллоҳ ва Пайғамбар, ислом 
динининг фойдаси ва дунѐвий, ижтимоий-сиѐсий, аҳлоқий-илмий масалалар 
билан тугалланади. 
Асар шунчалик кўп қамровли-ки, унда кўтарилган масалаларни оддий 
санаб ўтишнинг ўзи ҳам бир неча саҳифаларни ташкил этади: 
Масалан: Етти сайѐра ва ўн икки бурж. 
Инсон фарзандларининг қадри билим ва тафаккурда. 
Тилнинг фазилат ва манфаатлари. 
Китоб эгасининг узри. 
Билим ва ақл-идрокнинг фарқи тўғрисида. 
Баҳад мадҳи. 
Ой тўлдининг бахт ҳақидаги ҳикояси. 
Ана шу санаб ўтилганлардан ҳам кўриниб турибдики, асарда шоир 
инсон масаласини ажратиб олади. Инсоннинг ижтимоий моҳияти, унинг 
ҳаѐтдаги ўрни, вазифаси ҳар томонлама таҳлил қилинади. 
―Қутадғу билиг‖ асарида билим ҳақида алоҳида боб бўлиб, унда 
билимдан ҳеч бир зиѐн бўлмаслиги, у кишиларга фақат фойда келтириши 

---

281 
мумкинлиги, кишиларга билим қадр-қиммат, ҳурмат ва эҳтиром келтириши 
мумкинлиги айтиб ўтилади. Шунингдек, асарда марказлашган давлатни 
мустаҳкамлашга қаратилган низоларга чек қўйиш каби ўша давр учун жуда 
катта аҳамиятга молик бўлган масалаларга ҳам алоҳида эътибор берилади. 
Шу билан бирга, давлатни идора этиш йўллари, бунинг учун беклар бу йўлда 
ўз атрофига билимдон, ақлли одамларни тўплаши лозим эканлигини алоҳида 
таъкидлайди. Эл-юртни бошқариш асосида икки нарса ѐтади деб кўрсатган 
шоир. Бири адолат кўрсатиш бўлса, иккинчиси, улардан марҳаматни 
аямасликдир. Юқорида қайд қилинганидек, шоирнинг бу асари дунѐ 
жамоатчилиги томонидан яхши қабул қилинган энг яхши асарлар қаторидан 
ўрин олган.
Мустақиллик йилларида буюк аждодлар илмий мероси ва фаолиятини 
қайта ўрганиш бошланди. Уларнинг хотираларига юксак ҳурмат ва эҳтиром 
давлатимиз сиѐсатининг асосий қирраларидан бири бўлиб қолди.