B. X. Shaymatov, M. Q. Jo‘raev elektrotexnik materiallar

Bimetall- ba’zi xollarda rangli metalni iqtisod qilish maqsadida po‘latni ustidan mis qatlam bilan qoplanadi.
Ma’lumki temperatura pasaygada o‘tkazgichning solishtirma qarshiligi kamayadi. 1911 yilda Niderland olimi Kammerling-Onnes ajoyib xususiyatni ochdi. O‘tkazgichni juda past temperaturagacha (4,2 K) sovutganda uning temperaturasi o‘lchab bo‘lmaslik darajagacha kamayib ketdi. Bu xodisa ya’ni o‘tkazgichni cheksiz o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lishi (sverxprovodimost ) deyiladi. Agar temperatura oshirilganda u o‘tkazgich yana normal holatga qaytadi. Xozirgi vaqtda cheksiz o‘tkazgich metallar soni 35 taga, cheksiz o‘tkazgich eritma va kimiyoviy aralashmalar soni esa mingdan oshdi. Lekin mis, kumush, tillo, platina, kabi o‘tkazgichlarni cheksiz o‘tkazuvchanlik holatiga erishilgani yo‘q.
Har xil metallar
Volfram-juda og‘ir (zichligi 19.3mg/m) erish temperaturasi eng yuqori (3380 S) metall. Bir necha yuz gradus
Nixrom-55-78% nikel,15-23% xrom, 1,5% marganes va qolgan metallardan tuzilgan Fxralva Xromel – 3,5-5,5% alyumin,12-25% xrom, 0,6% nikel, 0,7% marganes va qolgani temirdan tuzilgan.
Nometall o‘tkazgichlar
Ko‘mirdan elektr mashinalar uchun shetkalar projektr uchun elktrodlar elektr yoyi bilan ishlovchi pechlar va elektrolitik vannalar uchun elektrodlar, galvanik elementlar uchun anodlar yasaladi.
Ko‘mir poroshok mikrofonlarda ovoz bosimiga ko‘ra o‘zgaruvchi qarshilik vazifasini bajaradi. Ko‘mirdan yuqori omli rezistorlar, telefon davralari uchun razryadniklar ham yasaladi.
Bu soxalarda ishlatuvchi ko‘mirni tayyorlash uchun qurum grafit yoki antrasit qo‘llaniladi. Ulardan yasalgan zagotovkalar kuydirish (objik) prosessidan o‘tkaziladi. Yuqori temperaturada uglerod grafit holatiga utib bu prosessga grafitlash prosessi deyiladi. Bu prosess 22000S da o‘tkaziladi.
Quyma va flyuslar.
Quymalar maxsus qotishmalar bo‘lib kavsharlash maqsadida foydalaniladi. Quymalar kichik o‘tish qarshilikli, mexanik musta’kamli (germetikli) elektrik kontakt xosil qilish uchun bajariladi. Kavsharlash paytida ulanish joyi qiziydi. Shuning uchun quymalarning erish harorati ulanayotgan detal va metallarning erish haroratiga qeraganda past bo‘lib, ulash paytida erib so‘ng qotib qoladi. Erigan quyma bilan qattiq metalning tegish joyida murakkab fizikaviy-ximiyaviy jarayon bo‘ladi. Quyma metallni yumshatadi, unda oqib birlashtirilayotgan detallar orasidagi bo‘shliqni to‘ldiradi. Bunda quyma asosiy metallga aralashib, natijada bir jinsli detal xosil qiladi. Quymalar turiga ko‘ra ikki guruxga bo‘linadi. Yumshoq quymalar erish harorati 400oS gacha bo‘lgan quymalar, qattiq quymalar erish harorati 500oS dan yuqori bo‘lgan quymalar kiradi. Quymalarni qo‘llashda uning mustaxkamligi muximdir. Yumshoq quymalarning cho‘zilishdagi mustaxkamligi Qr=50-70 MPA gacha, qattiq quymalarda esa Qr=500 MPA gacha bo‘ladi.
Yumshoq quymalarga asosan qalay – qo‘rg‘oshin (POS markali) quymalari bo‘lib, qalayning miqdori asosida 18% dan (POS – 18) 90% (POS – 90) ishlatiladi. Solishtirma o‘tkazuvchanligi standart misning kattaligini 9–13% ni, xaroratni chiziqli tarqalish koeffisiyenti ga teng.
Yumshoq quymalarda yana alyuminiy kumush qo‘shimchalari xam bor. Vismut va kadmiyli quymalar yana xam quyi haroratli bo‘lib, bu quymalar kavsharlash xarorati past bo‘lishi talab qilingan joylarda qo‘llaniladi. Vismutli kavshar mo‘rt bo‘ladi. Qattiq quymalarga mis–ruxli (PMS) va kumushli (PSr) quymalar bo‘lib, elektrvakuumli texnika uchun (vvod) kirishlar tayyorlashda foylalaniladi.