B. X. Shaymatov, M. Q. Jo‘raev elektrotexnik materiallar

Rasm .1.1. Jismlarning a) ikki atomli kovalent boьlanishli, b) metalli boьlanishli, v) molekulalarning zzaro taosirlashuvi (Van – der – Vaalps boьlanish) boshlanishlar ning sxematik chizmalari.
3. Molekulyar boьlanish (Van-der-Valps boьlanish).Bu boьlanish baozi jismlarda ichki molekulaning boьlanishni ifodalaydi.
Bu molekulalararo bog’lanish qo’shni molekuladagi elektron valentligining xarakatiga boьliq. Istalgan paytda elektronlar maksimal uzoq va maksimal yakin (+) zaryadga nisbatan bo’lishi mumkin. Bunda musbat zaryadining tortilish kuchi tashki orbitaning itarish kuchidan katta bo’ladi. Bunday boshlanishlar parafinda bo’yi temperaturada erishadi. Kristal xolatida chidamsizligida kirish mumkin .
1.3. Elektrotexnik materiallarning xarakteristikalari.
a) Elektrotexnik materiallarning klassifikasiyalanishi va mexanik xarakteristikalar.
b) Elektrik va issiqlik xarakteristikalar.
A. Elektrotexnik materiallar deb alo’ida elektr mashinalari apparatlari uchun ishlatiladigan materiallar tushuniladi.
Elektroizolyasion – dielektrik, o’tkazgich – o’tkazuvchi,
Yarim o’tkazgich-yarim o’tkazdiganga klassifikasiyalanadi. Bundan tashqari magnitli materiallarga bo’linadi. Elektro texnik materiallarni tanlay olishga boqliq. Buning uchun materialni xossalari kuchlanish tasirida harorat ostida o’zgarishini bilish kerak. Yuqoridagi kattaliklarni ifodalash uchun xarakteristika (parametr) ni bilish kerak.
Tortilishdagai buziluvchi kuchlanish Qr (MPA) R - tortishdagi tok (N)
S - tekshiruvgacha bo’lgan yuza (m2) siqilish natijasida esa Qs (MPA)
Fc -siqilishdagi kuch, Qc - silindr va kub shaklidagi materiallar uchun ifodalaydi.
B. Elektrik xarakteristika.
1.Solishtirma qarshilik -
2. s tashqi va v xajmiy bo’ladi.
Umuman =RS/l [Om*m ] da ifodalanadi.
Elektr texnikaviy materiallar uchun quyidagi qiymatlar oraligida bo’ladi.
Dielektriklar 10⁸---10¹⁸ [Om*m ]
Yarim o’tkazgichlar 10^-4---10⁸ [Om*m ]
O’tkazgichlar 10^-6---10^-8 [Om*m ]
s doimo v dan kichik 10⁹- 10¹⁶ Om*m oraliqda bo’ladi.
asosan vaqtga xam bo’lishi bo’ladi.
Temperatura koeffisiyenti TK
chiziqli o’zgarganda
ТК ( )= ( ₂- ₁)/ ₁*(t2-t1) (1/⁰С)
Xarakteristikadan kurinadiki TK o’tkazgichlar uchun ТК < 0 dan demak o’tkazgichlar qarshiligi yuqori temperaturada ifodalangan. Dielektrik, yarim o’tkazgich uchun TK > 0 demak, temperatura o’sishi bilan qarshilik kamayadi.
Dielektrik singdiruvchanlik. Bu kattalik dielektrikni kuchlanish ostida bo’lgandagi qobiliyatini ifodalaydi. Ma’lumki yassi kondensatordagi sig’imga to’g’ri proporsional.
С= S/h (2)
elektr doimiysi-8,85416*10 ¹² f/h
o’lchamsiz bo’lib dielektriklarning kutublanishiga bog’liq.
Qutublanishni to’rt turi elektromagnitli, ionli, dipolli va spontanli turlari bor.
tg (dielektrik isrof burchagi)
Elektrik mustaxkamligi Y_mus=U_tesh/h
Issiqlik xarakteristikalari.
Issiqlik xarakteristikalari elektrotexnikaviy materiallarni qiziganda kuzatiladi.
Erish temperaturasi kristall strukturali materiallar uchun tegishli( metall, dielektrik, yarim щtkazgich ) yaoni ыattiы xolatdan suyuы xolatga щtishdagi temperatura
- Yumshash temperaturasi amorf strukturali materiallar uchun (smola, bitum,...) ыattiы xolatdan suyuы xolatga щtishdagi bosыichlar.
- Issiыlikga chidamliligi qisqa yuqori temperaturada tekshiriladi.
- Qizishga chidamliligi vaqt bir temperaturada tekshiriladi.
-Sovuqqa chidamliligi quyi temperaturada tekshirilib Elektroizolyasion material bunda (rezina, plasmassa, lak plenka) singari yoki mustaxkamligi tekshiriladi.
Suyuq dielektrik yonish temperaturasi suyuq dielektrik qiziganda ajralib chiqqan parlari olov bilan ko’shilganda yonadi. Bundan tashqari fizik xarakteristikalar mavjud bo’lib, yopishqoqligi, suv yutishi, namlikka chidamliligi xam e’tiborga olinadi.