Bajardi: 270-guruh talabasi Ne'matullayeva Muhayyo

uəldər, əshg‘əl-dəshg‘əl – tentak;
mtmri, su quyd, shəytən – shum;
battכl, qioyiq, ters, aks – qaysar;
buvi, כyi, biyi – ona;
chכrsi - qiyiq, qiyiqcha – belbog‘;
diykat, pismiltiq – ayyor;
kuvar, bכlg‘a, tכvar – tesha.
O‘zbek shevalarida antonimlar ham ishlatiladi:
janub - chushlik (tushlik)
tez - jay (tez-sekin)
yəxsh - shildir (yaxshi-yomon)
kun ch’q’sh (sharq) - kun bət’sh (g‘arb)

---

pəst - yuqori
bכbək (chaqaloq) - soqim (katta)
choqor (chuqur) - t’k (baland)
oqəv (achchiq) - tətt’ (shirin)
tumən (past) - b’y’k (baland).
Shevalarda yangi so‘zlar, ya’ni neologizmlar ham qo‘llanadi:
kar’dכr, pכl’kl’n’ka, akכp, kכntrכl, semכn, adris, atכm, xaladilniy, kכsmכs, iskələt
(skalad), chekənkə, trəli:bus (trolleybus) va boshqalar.
Bulardan anglashilib turibdiki, shevalarimizda “O‘zbek xalq shevalari lug‘ati”ga
kirmay qolgan quyidagi so‘z guruhlari bor:
.

---

1.Etnografik-dialektal so‘zlar. “O‘zbek adabiy tilida ham, sheva-
larimizda ham xalqimizning asrlar davomidan shaklllangan juda
qadimgi turmush tarzi, urf-odatlari, moddiy va ma’naviy madaniyati
bilan aloqador ko‘pgina so‘z, terminlar mavjud. Lekin bu xil so‘zlar –
adabiy tildagi etnografizmlar ham, adabiy til va shevalar uchun
mushtarak bo‘lgan adabiy-dialektal etnografizmlar ham, faqt sheva,
dialektlarga xos etnografik so‘zlar ham bir-birlaridan farqlangan
holda
tadqiq
etilmagan.
Xullas,
DLga
faqat
shevalardagina
qo‘llanadigan etnografizmlar kiritiladi va ular qanchalik ko‘p bo‘lsa,
DLning qimmati shunchalik ortadi”.

---

2.Leksik-semantik dialektal so‘zlar. ”Sheva, dialektlardagi so‘zlar adabiy tildagi, shuningdek boshqa
biror sheva, dialektdagi xuddi o‘sha xil so‘zlardan ma’nosiga ko‘ra farqlanadigan bo‘lsa, ular leksik-
semantik dialektlar so‘zlar guruhini tashkil etadi. Masalan adabiy til va shevalarda mavjud bo‘lgan
aka so‘zi ayrim shevalarda “ota” va hatto “pochcha” ma’no-larini qo‘llanadi. Yoki adabiy tildagi va
shevalardagi “dərs” (urok) so‘zi Xorazm va Qoraqalpog‘istondagi o‘zbek shevalarida “mahalliy
o‘g‘it, go‘ng” ma’nosida uchraydi. Ko‘pchilik hollarda bu xildagi so‘zlarning har ikkalasi ham sheva
vakillari tomonidan qo‘llanadi va ularning ma’nolari nutq jarayonida tushinarli bo‘ladi. Qiyoslang,
pəshə (Sayram, Chimkent, Forish, Andijon) ~ pəshshə (Xorazim-qipch., QQASSR-o‘zb., Buxoro,
Farg‘ona) ~ peshshe (Xorazim-o‘g‘uz) ~ pə:shə (Iqon) – chivin (komar), ch’b’n (Xorazm-qipch.,
QQASSR – o‘zb.) ~ ch’v’n (Xorazim-o‘g‘uz) ~ chibin // chivin (Buxoro) ~ chi:vin (Qoramurt) ~
chu:n (Shahrisabz) – pəshshə (muxa). Sh.Rahmatullayev “dialektizm-ma’no” deb atagan bu xil
so‘zlar leksik-semantik dialektal so‘zlar sifatida DLga kiritiladi”.

---

3.Leksik-fonetik dialektal so‘zlar. “F.A.Abdullayev “...fonetik o‘zgalik ma’nodagi 
o‘zgalik bilan bog‘liq bo‘lsa, bunday so‘zlar lug‘atga kiritilishi kerak”, - deydi. Ayrim 
dialektologlarimiz esa DLda “fonetik o‘zgarishli, ammo ma’no o‘zgaligiga ega 
bo‘lmagan so‘zlar mustaqil so‘z sifatida berilmaydi”, - deyishadi. Bu fikrga qo‘shilish 
qiyin, chunki shevalarimizda mavjud bo‘lgan xilma-xil fonetik hodisalar sababliadabiy 
tildagi ba’zi so‘zlar shu qadar o‘zgarib ketadiki, hatto ularning qanday so‘z ekanligini 
izohsiz aniqlab bo‘lmaydi: a)Qashqadaryo, Surxondaryo va boshqa shevalarda jdav
so‘zi bor. Bu so‘z y->dj- hamda –g‘ >-v tovushlari o‘tishi tufayli sodir bo‘lgan adabiy 
tildagi yog‘ so‘zining aynan o‘zidir; b)Oshobo shevasida burgulte, olta kabi so‘zlar 
mavjud.

---

4. Leksik-derivatsion dialektal so‘zlar. “Adabiy tilda yoki faqat shevalarda mavjud
bo‘lgan xilma-xil so‘z yasovchi affikislar shevalardagi so‘zlarga yoki adabiy til va
shevalar uchun mushtarak so‘zlarga qo‘shilishi natijasida sheva, dialektlarda adabiy
tilda uchramaydigan dialektal so‘zlar vujudga keladiki, ularni “leksik-derivatsion
dialektal so‘zlar” deb atagan ma’qul”.
5.Morfologik-dialektal so‘zlar. “Adabiy til va shevalardagi so‘z o‘zaklariga forma 
yasovchi affikslarni qo‘shish orqali vujudga kelgan morfologik-dialektal 

---

so‘zlar turli xil bo‘lib, ular, odatda, forma yasovchi affikslarning birgalikda qo‘llanishi, turli xil
fonetik o‘zgarishlarga uchrashi yoki faqat shevalarga xos foma yasovchi affikslarning qo‘shilishi
natijasida shevalarda (adabiy til uchramaydigan) כpəng’lə - opanglar; כtəluv’ // כtəluy’ - otalari;