Bajardi: Mamaroziqov Muzaffar Tekshirdi: Mardiyev Ulug’bek Toshkent 2022 Mundarija

15.Ma’lumotlar bazasini himoyalash va foydalanishlarni cheklashning xavfsizlik modellari
MB ni himoya qilishda turli butunlik cheklashlar qо‘llaniladi: jurnalizatsiyalashda, replikatsiyalashda, zahira nusxalashda. Bir vaqtni о‘zida keyingiga olib qо‘yilgan cheklanishlar. Keyingiga qо‘yilgan butunlik cheklanishlar operatsiya davomida emas, operatsiya oxirida ishni bajarilishini tekshiradi. Keyingiga qо‘yilgan butunlik cheklash tranzaksiya tushunchasi bilan bog‘liq. Bu cheklanishlar buxgalter provodkasi xarakatida xizmat qiladi.
Butunlikni cheklashni nazorat qilish amaliy nazorati amalda kо‘p vaqtni olishi mumkin. Cheklash buzilganidagina berilgan ma’lumotlar tekshirilsa, butunlik cheklanishi buzilishiga olib kelmaydi. Butunlik cheklanishi u yo bu predmet sohasiga qaraydi va tekshirib kо‘rilganda infologik modeliga yoziladi. Relyatsion opreatsiyalarni bajarish vaqtida butunlikni saqlab qolish uchun fayllar tо‘g‘ri loyihalanish va bu harakatlarni bajarishda qoidalarga rioya qilish kerak.
2. MBBTlarni avlodlar bо‘yicha ajratish mavjud. Birinchi avlod MBBTlari (XX asrning 60-70 yillari) iyerarxik va tarmoqli modellarga asoslangan, ikkinchi avlod MBBTlariga relyatsion tizimlar taalluqli. Uchinchi avlod MBBTlari ma’lumotlarning murakkab strukturalarini va ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlovchi rivojlangan vositalarni madadlashi, ochiq tizimlarga qо‘yiladigan talablarni qondirishi lozim.
MBBT (ma’lumotlar bazasi) MB ni boshqarish turlari quyidagilarga bо‘linadi:
Iyerarxik MBBT – axborotni daraxtsimon kо‘rinishda qо‘llab-quvvatlaydi.
Iyerarxik MB markazlashgan strukturaga ega, ya’ni axborot xavfsizligini osongina nazorat qilish mumkin. Afsuski, zarur bо‘lgan yozuvlarni saqlashning “avlod-ajdod” munosabatlari fizik tartibda bir yozuvdan boshqa yozuvga о‘tishda amalga oshiriladi. Daraxtning yarmida joylashgan yozuvlar boshqa tarafda joylashgan yozuvlardan tezroq aniqlanadi.
Tarmoqli MBBT – Tarmoqli model MBBT iyerarxik modelini kengaytiradi, yozuvlar orasidagi kо‘p aloqalarni guruhlaydi. Mantiqiy nuqtai nazaridan aloqa – bu yozuvni о‘zi emas. Aloqalar yozuvlar orasidagi munosabatlarni ifodalaydi.
CODASYL spetsifikatsiyasiga asosan tarmoq modeli DDL ni va DML ni qо‘llab-quvvatlaydi. (DDL- Data Definition Language – ma’lumotlarni aniqlash tili). (DML- Data Manipulation Language- ma’lumotlarni qayta ishlash tili). Bular maxsus tillar bо‘lib, MB strukturasini aniqlashda va sо‘rovnomalarni tuzishda qо‘llaniladi.
Tarmoqli model mavjud yozuvlar orasida aloqalarni о‘rnatishda butunlikni buzish va dublikat qilishni talab qiladi. Berilgan ma’lumotlarni mos jadvallarga о‘zgartirmay moslab yozuvi bilan bog‘lash mumkin.
Relyatsion MBBT- yuqoridagi modellarga taqqoslab model MBBT serveridan yuqori darajadagi murakkablikni talab etadi. Bu esa dasturchini ma’lumotlarni boshqarishda murakkab operatsiyalardan (iyerarxik va tarmoqli modellardagidek) xolos etadi.
MB relyatsion modelida jadvallarni markazlashgan ombori bо‘lib, kо‘pchilik foydalanuvchi tomonidan ma’lumot va kirishni bir vaqtni о‘zida xavfsizlikni ta’minlaydi. Jadvallarning qatorida maydon qismi ma’lumotlardan tashkil topgan bо‘lib, vositasiz yozuvlarga bog‘lanadi, qolgan qismi boshqa jadvallarda yozuv bilan bog‘lanadi.
Yozuv orasidagi aloqalar relyatsion modelining xususiyati bо‘lib keladi.
MBBT relyatsion modelida axborot va strukturaga tobe bо‘lmaydi. Yozuvlar о‘zaro bog‘liq emas, bir yozuv о‘zgartirilganida boshqa yozuvlarga ta’sir etilmaydi, MBBT strukturasi о‘zgartirilganida MB da ishlaydigan ilovalarni kompilyatsiya qilish shart emas.
MBBT relyatsiyasida SQL tili qо‘llaniladi va berilgan vaqt momentida qidiruvni shakllantiradi. Grafik kо‘rinishda qidiruv mantiqiy sxemalarni kо‘p ilovalarda tuzish mumkin.
3. Loyihalashtirish va ekspluatatsiya sistemasida ma’lumot qayta ishlab chiqishda MB butunligini ta’minlash asosiy masala bо‘lib keladi. Butunlikni buzilishi nafaqat operatorni axborot kiritishdagi xatosi, balki ish tizimini buzilishi ham bо‘lishi mumkin. Ish tizimidagi ishni rad etilishi ba’zi operatsiyalar bajarilib, ba’zilari bajarilishini ulgurmaganligi holatidan kelib chiqadi
Butunlikni buzilishi ma’lumotlarni kirgazishda yoki tо‘g‘irlab kiritishda relyatsion operatsiyalarni (proyeksiyalashda, ulashda) bajarishda hosil bо‘lishi mumkin.
Butunlik muammosini yechishda MB ga ma’lumotlarni tо‘g‘riligini istalgan vaqt mobaynida ta’minlaydi, ma’lumot ishonchligini tekshirish qoidalaridan foydalanib MB jadvaliga haqiqiy bо‘lmagan ma’lumot tushib qolmasligi maxsus kо‘rsatkichlar tо‘plami deb ataladi.