Bajardi: Qilichova Gòzal. Ilmiy rahbar: M. B. Islomova. Navoiy

1.2.Pedagogik tadqiqotlarning uslubiy jihatlari.
Pedagogik tadqiqotlar ob’ektiv pedagogik voqelikni anglash, uning rivojlanishini tushuntirish va bashorat qilish uchun olib boriladi. Pedagogik tadqiqotlar ta’lim, tarbiya va ta’limning qonuniyatlari, ularning tuzilishi va mexanizmlari, mazmuni, tamoyillari va texnologiyalari haqida yangi bilim olishga qaratilgan ilmiy faoliyat jarayoni va natijasidir.
Pedagogik tadqiqotlar bo’lishi mumkin nazariy va eksperimental xarakter. Pedagogik tadqiqotlar yo’nalishiga ko’ra quyidagilarga bo’linadi asosiy, amaliy va rivojlanish.Asosiy tadqiqot pedagogikaning nazariy va amaliy yutuqlarini jamlaydigan yoki prognostik asosda pedagogik tizimlarni ishlab chiqish modellarini taklif qiluvchi tushunchalarni umumlashtirishga olib keladi.Amaliy tadqiqotlar – bular pedagogik jarayonning ayrim tomonlarini chuqur o’rganishga, ko’p tomonlama pedagogik amaliyot qonuniyatlarini ochib berishga qaratilgan ishlardir.Ishlanmalar allaqachon ma’lum bo’lgan nazariy qoidalarni hisobga olgan holda aniq ilmiy va amaliy tavsiyalarni asoslashga qaratilgan.Pedagogik tadqiqot ishlarini olib borishda quyidagilarga amal qilish kerak tamoyillari:Pedagogik hodisalarning ob’ektivligi va shartliligidan kelib chiqadi: ular ichki ob’ektiv qonuniyatlar, qarama-qarshiliklar, sabab-oqibat munosabatlari ta’siri tufayli mavjud bo’ladi va rivojlanadi;
Pedagogik hodisa va jarayonlarni o‘rganishga yaxlit yondashuvni ta’minlash;Uning rivojlanishidagi hodisani o’rganish;Berilgan hodisani boshqa hodisalar bilan aloqalari va o’zaro ta’sirida o’rganish;Tadqiqot usullarini tanlashda, har qanday ilmiy muammoni hal qilish uchun bitta emas, balki bir-birini to’ldiradigan usullar to’plami qo’llanilishidan kelib chiqing;Tadqiqot usullari o’rganilayotgan mavzuning mohiyatiga adekvat bo’lishi kerak;
Rivojlanish jarayonini o’ziga xos ichki qarama-qarshiliklarga ko’ra, rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi va manbai sifatida harakat qiladigan o’z-o’zini harakat va o’z-o’zini rivojlantirish deb hisoblash;
Axloqiy me’yorlarga zid bo’lgan, sub’ektlarga, ta’lim jarayoniga zarar etkazishi mumkin bo’lgan eksperiment o’tkazishga yo’l qo’yilmaydi.Pedagogik tadqiqotlarni olib borishda ma’lum ilmiy usullar qo’llaniladi.
Pedagogik tadqiqot usullari – Bu muntazam aloqalar, aloqalar, bog’liqliklarni o’rnatish va ilmiy nazariyalarni qurish uchun ilmiy ma’lumot olish usullari.Pedagogikada ham pedagogik usullardan, ham boshqa fanlardan olingan usullardan keng foydalaniladi: psixologiya, sotsiologiya, fiziologiya, matematika va boshqalar. Pedagogik tadqiqotlar olib borishda Umumiy nazariy usullar: tahlil, sintez, taqqoslash, induksiya, deduksiya, abstraksiya, umumlashtirish, konkretlashtirish, modellashtirish; sotsiologik usullar: savol-javob, suhbat, baholash; Ijtimoiy-psixologik usullar: sotsiometriya, test, trening; Matematik usullar: darajalash, masshtablash, korrelyatsiya.
Pedagogik tadqiqot usullari shartli ravishda quyidagilarga bo’linadi nazariy va empirik (amaliy).Nazariy usullar tadqiqot ilmiy faktlarni aniqlashtirish, kengaytirish va tizimlashtirish, hodisalarni tushuntirish va bashorat qilish, olingan natijalarning ishonchliligini oshirish, mavhum bilimdan aniq bilimga o’tish, turli tushunchalar va gipotezalar o’rtasidagi munosabatlarni o’rnatish, ular orasida eng muhim va ikkinchi darajalilarini ajratib ko’rsatish imkonini beradi.Keling, ba’zi nazariy tadqiqot usullarini tavsiflaymiz.Tahlil – o’rganilayotgan butunning tarkibiy qismlarga aqliy parchalanishi, hodisaning individual xususiyatlari va sifatlarini tanlash.O’rganilayotgan bir xil hodisani ko’p jihatdan tahlil qilish mumkin. Hodisani har tomonlama tahlil qilish uni chuqurroq ochib berishga imkon beradi.Sintez – hodisaning belgilari, xususiyatlarining semantik (mavhum) bir butunlikka aqliy bog’lanishi.
Biroq, sintez shunchaki yig’ish emas, balki semantik aloqadir. Agar biz hodisalarni oddiygina bog’laydigan bo’lsak, ular o’rtasida hech qanday bog’lanish tizimi paydo bo’lmaydi, faqat individual bog’lanishlarning xaotik to’planishi hosil bo’ladi.
Har qanday ilmiy tadqiqotda tahlil va sintez bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir.Taqqoslash – ko’rib chiqilayotgan hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik va farqlarni o’rnatish.Taqqoslashda, birinchi navbatda, taqqoslash asosini aniqlash kerak – mezon.Muayyan hodisalarni bir-biri bilan solishtirish uchun ulardagi ma’lum xususiyatlarni ajratib ko’rsatish va ularning taqqoslanadigan ob’ektlarda qanday ifodalanganligini aniqlash kerak. Shubhasiz, taqqoslashning ajralmas qismi har doim tahlildir, chunki hodisalarda taqqoslash paytida o’lchanadigan xususiyatlarni ajratib olish kerak. Taqqoslash hodisalarning
xususiyatlari o’rtasida ma’lum munosabatlarni o’rnatish bo’lganligi sababli, taqqoslash jarayonida sintez ham qo’llanilishi aniq.Abstraktsiya - - ob’ektning har qanday xususiyati yoki atributini uning boshqa atributlari, xususiyatlari, aloqalaridan aqliy abstraktsiya qilish.Spetsifikatsiya – aqliy rekonstruksiya, ob’ektni avvaldan ajratilgan abstraktsiyalar asosida qayta yaratish (mantiqiy tabiatiga ko’ra, u abstraksiyaga qarama-qarshidir).Umumlashtirish – jarayonlar va hodisalardagi umumiy xususiyatlarni ajratib ko’rsatish, ya’ni o’rganilayotgan narsalarni umumlashtirish.Hodisalarni bir-biri bilan taqqoslab, tadqiqotchi hodisalarning umumiy xususiyatlarini aniqlaydi va ikkinchisi asosida hodisalarni bir semantik guruhga birlashtiradi. Umumlashtirish qanchalik ishonchli bo’lsa, hodisalarning muhim belgilari shunchalik taqqoslangan.Modellashtirish – jarayonlar va hodisalarni ularning real yoki ideal modellar yordamida o‘rganish.
Induksiya va chegirma – empirik tarzda olingan ma’lumotlarni umumlashtirishning mantiqiy usullari. Induktiv usul fikrning alohida mulohazalardan umumiy xulosaga, deduktiv usul esa umumiy mulohazadan muayyan xulosaga o’tishni o’z ichiga oladi.
Kimga empirik (amaliy) usullar tadqiqotlar o’z ichiga oladi: ma’lumotlarni to’plash va to’plash usullari(kuzatish, suhbat, so’roq, test va boshqalar); nazorat qilish va o’lchash usullari(miqyosi, tilim, testlar); ma’lumotlarni qayta ishlash usullari(matematik, statistik, grafik, jadval); baholash usullari(o’z-o’zini baholash, reyting, pedagogik kengash); tadqiqot natijalarini pedagogik amaliyotga joriy etish usullari(tajriba, tajriba o’rganish, keng miqyosda amalga oshirish) va boshqalar.Keling, ushbu usullarning ba’zilarini batafsil ko’rib chiqaylik.Nazorat – muayyan pedagogik hodisani maqsadli, tizimli o‘rganish. Pedagogika fanida kuzatish keng qo’llaniladi. Bu ilmiy materialni to’plashning asosiy usuli ham, umumiy metodologiyaning bir qismi bo’lgan yordamchi ham bo’lishi mumkin. Kuzatish o’z-o’zini kuzatish bilan birga eng qadimgi tadqiqot usuli hisoblanadi.Kuzatish tadqiqot usuli sifatida insonning davom etayotgan hodisalarni oddiy idrok etishidan ajratib turadigan bir qator xususiyatlarga ega. Ulardan asosiylari:
Kuzatishning maqsadga muvofiqligi;
Kuzatishning analitik xarakteri. Kuzatuvchi umumiy rasmdan tahlil qilinadigan, baholanadigan va tushuntiriladigan alohida tomonlarni, elementlarni, aloqalarni ajratib ko’rsatadi;

Kuzatishning murakkabligi. Kuzatilgan narsaning muhim tomonini ko’zdan chetda qoldirmaslik kerak;

Tizimli kuzatish. Kuzatilganlarning birgina “lavhasi” bilan cheklanib qolmasdan, balki ko’p yoki kamroq uzoq muddatli (uzoq) kuzatuvlar asosida statistik barqaror munosabatlar va munosabatlarni aniqlash, kuzatilganlarning o’zgarishi va rivojlanishini aniqlash kerak. Ma’lum bir davr.
Kuzatishlarning ko’plab turlari mavjud bo’lib, ular turli mezonlarga ko’ra bo’linadi.Vaqtinchalik tashkilot tomonidan ajratish davomiy va diskret(alohida vaqt oralig’ida) kuzatish.
Hajmi bo’yicha kuzatish sodir bo’ladi keng (qattiq), eng batafsil kuzatish uchun mavjud bo’lgan xatti-harakatlarning barcha xususiyatlari qayd etilganda yoki bir butun sifatida kuzatilishi mumkin bo’lganlar guruhining kuzatishlari amalga oshirilganda. Ousemaxsus (tanlangan) kuzatish hodisaning yoki alohida ob’ektlarning individual tomonlarini aniqlashga qaratilgan.
Ma’lumot olish yo’li bilan kuzatish sodir bo’ladi to’g’ridan-to’g’ri (to’g’ridan-to’g’ri) kuzatuvchi kuzatuv davomida bevosita ko‘rilgan faktlarni qayd etganda; va bilvosita (vositachilik), ob’ekt yoki jarayonning o’zi to’g’ridan-to’g’ri emas, balki uning natijasi kuzatilganda.Kuzatuvchi va kuzatuvchi o’rtasidagi bog’lanish turiga ko’ra farqlash kiritilgan va kiritilmagan kuzatish. Kiritilgan kuzatuv kuzatuvchining o’zi xatti-harakatlarini tekshirayotgan guruh a’zosi deb hisoblaydi. Tadqiqotchi niqoblangan va kuzatishning maqsadlari yashiringan ishtirokchi kuzatuvi jiddiy axloqiy muammolarni keltirib chiqaradi. DA qo’shilmagan kuzatish tadqiqotchining pozitsiyasi ochiq, bu hodisani tashqi tomondan idrok etish.Shartlariga ko’ra ajratish dala kuzatuvlari(tabiiy sharoitda) va laboratoriya(maxsus uskunalar yordamida).
Rejaga ko’ra farqlash norasmiy (bepul) kuzatish va rasmiylashtirilgan (standartlashtirilgan). Norasmiy kuzatish uni amalga oshirishning oldindan belgilangan doirasi, dasturi va tartibi mavjud emas. U kuzatuvchining xohishiga qarab kuzatish predmetini, ob’ektini va xarakterini o’zgartirishi mumkin. Rasmiylashtirilgan kuzatish oldindan o’ylangan dastur bo’yicha olib boriladi va ob’ekt yoki kuzatuvchi bilan kuzatish jarayonida nima sodir bo’lishidan qat’i nazar, unga qat’iy rioya qiladi.
Foydalanish chastotasi bo’yicha kuzatishlardir doimiy, takroriy, bitta, ko’p.

Ma’lumot olish yo’li bilan ajratish bevosita va bilvosita kuzatish. To’g’ridan-to’g’ri – bu tadqiqotchining o’zi olib borganida bunday kuzatish va bilvosita- hodisalarni bevosita kuzatgan boshqa odamlar tomonidan tasvirlash orqali kuzatish.Kuzatish turi ob’ektning tabiatiga va qo’yilgan maqsadlarga bog’liq.

Har qanday usul singari, kuzatishning ham ijobiy va salbiy tomonlari bor.Qadr-qimmat bu usul sizga quyidagilarga imkon beradi:
Mavzuni to’liq o’rganish;
Tabiiy sharoitlarda;
Ko’p qirrali munosabatlar va namoyonlarda.
Kamchilik bu usul bu:Ko’p sonli odamlarni, hodisalarni qamrab olishga imkon bermaydi; o’rganilayotgan jarayonga faol aralashish, uni o’zgartirish yoki ataylab muayyan vaziyatlarni yaratish; aniq o’lchovlarni olish;Ko’p vaqt talab etadi;Kuzatuvchining shaxsi bilan bog’liq xatolar ehtimoli mavjud;
Muayyan hodisa va jarayonlarni kuzatish imkonsiz bo’lishi mumkin. Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqotning ancha passiv shaklidir. Ko’proq faol shakl hisoblanadi tadqiqot suhbati. Suhbat ilmiy tadqiqot usuli sifatida pedagoglarning ham, pedagoglarning ham muayyan pedagogik fakt va hodisalarga nisbatan fikri va munosabatini aniqlash imkonini beradi va shu orqali bu hodisalarning mohiyati va sabablarini chuqurroq tushunishni shakllantiradi. Suhbat zarur ma’lumotlarni olish yoki kuzatish davomida tushunilmagan narsalarni aniqlashtirish uchun mustaqil yoki qo’shimcha tadqiqot usuli sifatida ishlatiladi. Shu sababli, suhbatlar orqali olingan ma’lumotlar ob’ektivroqdir. Suhbatga qo’yiladigan talablar:Dastlabki tayyorgarlik;Suhbatdoshni ochiqchasiga chaqirish qobiliyati;“peshonaga” savollar berishning maqsadga muvofiq emasligi;Savollarning aniqligi, xushmuomalalik, ishonch.
Suhbat oldindan belgilangan reja asosida olib boriladi, aniqlanishi kerak bo’lgan masalalar yoritiladi. Suhbat suhbatdoshning javoblarini yozmasdan, erkin shaklda olib boriladi. Suhbat turi intervyu.Suhbat o’tkazayotganda tadqiqotchi ma’lum bir ketma-ketlikda berilgan oldindan rejalashtirilgan savollarga amal qiladi. Javoblarni ochiq yozib olish mumkin.
Yuqorida muhokama qilingan tadqiqot usullari, barcha afzalliklari bilan, bitta kamchilikka ega: ularning yordami bilan olim nisbatan cheklangan miqdordagi
ma’lumotlarni oladi va bu ma’lumotlar etarli darajada vakillik qilmaydi, ya’ni ular kam sonli sub’ektlarga tegishli. Shu bilan birga, ko’pincha muayyan masalalarni ommaviy o’rganish kerak bo’ladi. Bunday hollarda anketa usuli qo’llaniladi.Anketa – maxsus ishlab chiqilgan anketalar (so’rovnomalar) yordamida materialni ommaviy yig’ish usuli. Anketalarning har xil turlari mavjud: ochiq, javobni o’z-o’zidan qurishni talab qiladi va yopiq, unda siz tayyor javoblardan birini tanlashingiz kerak; yarim yopiq (yarim ochiq) – tayyor javoblar beriladi va siz o’zingizning javoblaringizni qo’shishingiz mumkin; nominal, test mavzusining nomini talab qilish va anonim – javoblar muallifini ko’rsatmasdan; to’la va kesilgan; propedevtik va boshqaruv va hokazo.Shuningdek amal qiladi Ballar bilan “Polar” so’rovnomasi. Analogiya bo’yicha, o’z-o’zini baholash va boshqalarni baholash uchun anketalar tuziladi. Masalan, shaxsiy xususiyatlarni o’rganishda anketalarga besh balli shkala kiritiladi:
Tirishqoq
Mas’uliyatli
Mas’uliyatsiz
Iqtidorli
Qobiliyatsiz
Keyin har bir sifat shkala bo’yicha baholanadi.
Ballar soni har xil bo’lishi mumkin, jumladan ijobiy va salbiy gradatsiyalar (-5, -4, -3, -2, -1, 0, +1. +2, +3, +4, +5).Sinov – qat’iy nazorat ostida o’tkaziladigan barcha fanlar uchun maqsadli, bir xil imtihon, bu pedagogik jarayonning o’rganilayotgan xususiyatlarini ob’ektiv o’lchash imkonini beradi.
Sinov (ingliz tilidan test – test, tadqiqot) – standartlashtirilgan o’lchash tartibi. Odatda u turli xil topshiriqlar, savollar, vaziyatlar bo’lishi mumkin bo’lgan nisbatan qisqa testlar seriyasidan iborat.Sinov o’lchov vositasi sifatida ishlaydi, shuning uchun u qat’iy va aniq talablarga javob berishi kerak. Tasodifiy tanlangan vazifalar to’plamini test deb atash mumkin emas. Sinov sifati ular tomonidan belgilanadi ishonchlilik(sinov natijalarining barqarorligi), haqiqiyligi(testning diagnostika maqsadlariga muvofiqligi), vazifalarning farqlash kuchi(sinovning o’rganilayotgan xarakteristikaning zo’ravonlik darajasiga ko’ra sinovdan o’tganlarni bo’lish qobiliyati).Pedagogik eksperiment – pedagogik jarayonni qasddan o’zgartirish, jarayonni o’zgartirish natijalarini chuqur sifat tahlili va miqdoriy o’lchash.
Kuzatish kabi pedagogik eksperiment ham asosiy tadqiqot usuli hisoblanadi. Ammo kuzatish jarayonida tadqiqotchi passiv tarzda o’zini qiziqtirgan jarayonlarning namoyon bo’lishini kutsa, eksperimentda uning o’zi bu jarayonlarni keltirib chiqarish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.Ikki turdagi eksperiment mavjud: laboratoriya va tabiiy. Laboratoriya tajribasi- Bu sun’iy, laboratoriya sharoitida o’tkaziladigan tajriba.Tabiiy tajriba sinov predmeti uchun odatiy muhitda amalga oshiriladi. Bu mavzuda paydo bo’ladigan keskinlikni istisno qiladi, kim uning ustida tajriba o’tkazilayotganini biladi.Yechilayotgan tadqiqot muammolarining xususiyatiga qarab, ham laboratoriya, ham tabiiy tajribalar bo’lishi mumkin aniqlash yoki shakllantiruvchi. Tajribani aniqlash- hozirgi holatni, mavjud pedagogik faktlarni (formativ eksperiment oldidan) ochib beradi.
Formativ (o’quv, o’zgartiruvchi, ijodiy) eksperiment – bu biror narsaning faol shakllanishi. Aniqlash va nazariy tushunish asosida yangi pedagogik hodisalar ajratiladi va kiritiladi, ularning haqiqati tekshiriladi.
Tajriba bo’lishi mumkin uzoq va qisqa muddatga.
Pedagogik eksperimentga qo’yiladigan talablar:
Bolalar salomatligiga xavf tug’dirmaslik;
Aniq salbiy natija bilan tajriba o’tkazmang.
Pedagogik eksperiment o’tkazishda kamida ikkita guruh sub’ektlari tashkil etiladi: boshqaruv va eksperimental. Ushbu guruhlardagi natijalarni taqqoslash, davom etayotgan pedagogik faoliyatning umumiy shartlarining tengligini hisobga olgan holda, pedagogik jarayonga kiritilgan o’sha yangiliklarning samaradorligi yoki samarasizligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi.Hujjatlarni o’rganish ham pedagogik tadqiqot usuli hisoblanadi. Hujjat Axborotni uzatish yoki saqlash uchun mo’ljallangan shaxs tomonidan maxsus yaratilgan ob’ekt deyiladi.
Ma’lumotni aniqlash shakliga ko’ra mavjud:
Yozma hujjatlar(asosan tom ma’nodagi matnni o’z ichiga oladi);
Statistik ma’lumotlar(ma’lumotlar asosan raqamli);
Ikonografik hujjatlar(kino va fotografiya hujjatlari, rasmlar);
Fonetik hujjatlar(magnitafon, gramofon, kassetalar);