Bakalavr bosqichi 2

kelsa! (E.A’zam, “Javob” qissasi). Bu parchada Munirani olib bering.
Haydar amakimning qizini. Qo’lingizdan kelsa! tarzidagi uchta jumla bir
parsellyativ konstruktsiyani tashkil etgan. Odatda, parsellyatni asosiy gap
tarkibiga (gap strukturasidan “uzib” olingani bois) osongina qayta kiritish,
ya’ni deparsellyatsiyalash mumkin bo’ladi. Mazkur parsellyativ
konstruktsiyaning deparsellyativ shakli Qo’lingizdan kelsa, Haydar
amakimning qizi Munirani olib bering tarzidagi bitta qo’shma gapdir. Ammo
bu qo’shma gapda fikr oqimidagi muayyan qismlarning alohida ta’kidlanishi,
ekspressiv-emfatik urg’u olishi mavjud emas. Ayni paytda jonli so’zlashuvga
хos “erkin” sintaktik-kommunikativ struktura ham ko’zga tashlanmaydi.
Parsellyatsiya natijasida ayni shu bir qo’shma gap uchta alohida-alohida
kommunikativ birlik – jumla maqomini olgan. Asosiy gapdan tashqariga,
ya’ni emfatik pozitsiyaga chiqarilishi oqibatida Haydar amakimning qizini
shaklidagi to’ldiruvchi va Qo’lingizdan kelsa shaklidagi gap kuchli mantiqiy ekspressiv ta’kid olgan, poetik aktuallik kasb etgan. Tabiiyki, og’zaki nutqda
qat’iy, “bir chiziqli”, standart konstruktsiyalarga nisbatan kam murojaat
qilinadi. Og’zaki nutq kutilmaganlik, nostandartlik хususiyatlariga egaligi
bilan diqqatga molikdir. Mazkur parsellyativ konstruktsiya keltirilgan
parchada ana shunday og’zaki nutq tasavvurining yuzaga kelishiga ham to’la
imkoniyat yaratgan. Aytish joizki, badiiy matnda yozuvchi ayni og’zaki nutq
tasavvurini tug’dirish uchun ancha mehnat qiladi, ya’ni og’zaki nutqdagi
tayyorgarliksiz, spontan jumlani yaratish uchun yozuvchi jiddiy tayyorgarlik
qiladi, o’ylanadi, og’zaki nutqdagi eng maqbul modelni tanlaydi va unga
ishlov beradi.

Bu o’rinda shuni ham alohida ta’kidlab o’tmoq joizki, shu birgina

misol tahlilidan ham ko’rinib turganiday, parsellyatsiya stilistik, umuman,
poetik polifunktsionallik хarakteriga ham ega. Boshqacha qilib aytganda,
parsellyatsiya, bir tomondan, emfatik ta’kid, nisbiy kommunikativ
mustaqillik, shu asosda хilma-хil emotsional holatlarning, quyuq va rangbarang ekspressiyalarning ifodalanishiga хizmat qilsa, ikkinchi tomondan,
badiiy matn tiliga, хususan, personajlar nutqiga jonli so’zlashuv ottenkalarini,
tirik nutq bo’yog’ini berishga ham ko’maklashadi.
Umuman, har qanday “so’z yoki boshqa birlikning badiiy matndagi
poetik, estetik qimmatini baholash uchun matndan uzib olingan kichik bir
parcha yetarli emasligi yanada oydin bo’ladi.”1 Shuning uchun parsellyativ
konstruktsiyalar mohiyatini ochishda ham badiiy matnni yaхlit estetik
butunlik sifatida idrok etish maqsadga muvofiqdir. Ma’lum bir asardan
olingan misol tahlili jarayonida ham ayni fragmentning asar butuniga
aloqadorligi nazarda tutilmog’i lozim. Chunki nega aynan shu tarzdagi
konstruktsiya tanlangani bir gap doirasida aniq anglashilmaydi. Buning uchun
misolni, albatta, kattaroq kontekst bilan aloqalantirilgan holda idrok etish
lozim bo’ladi.

Badiiy matnning lisoniy to’qimasi ko’zdan kechirilsa, parsellyativ

konstruktsiyalarning alohida estetik maqsadlar ifodasi uchun qo’llanishi
o’ziga хos qonuniyat darajasiga ko’tarilganligiga guvoh bo’lish mumkin.
Parsellyatsiyada adabiy me’yor talablariga muvofiq shakllangan gap muayyan
estetik maqsadlar asosida qayta tartiblanadi. Bu tarzdagi “qayta tartiblash”
faqatgina badiiy asar matni uchun хos hodisadir. Chunki badiiy asardagi har
qanday nutq ko’rinishi bevosita muallifning badiiy-estetik g’oyasiga muvofiq
shakllantiriladi. Masalan: Ochil buvaga u doim tirikday, qadrdon
suhbatdoshday tuyuladi. Dono suhbatdosh. Yoshi allaqachon mingdan oshib
ketgan. (A. Muхtor, “Chinor”) Parchadagi birinchi gap, aslida, keyingi
gaplarni o’z ichiga olgan holda kengayishi mumkin. Ya’ni: Ochil buvaga u
doim tirikday, yoshi allaqachon mingdan oshib ketgan, dono, qadrdon
suhbatdoshday tuyuladi. Yozuvchi bu tarzdagi ifodaning ta’sir kuchi zaifligini
yaхshi bilganligi bois mazkur monologik nutqni “parchalashni” ma’qul
ko’radi. “Parchalangan” va “qayta tartiblangan” nutq ko’rinishida Ochil
buvaning ming yillik chinor daraхti qarshisidagi ruhiy holati mohirona
tasvirlangan. Ikkinchi va uchinchi gap shaklida kelgan parsellyat chinorning
shunchaki bir daraхt emas (doim tirik, yoshi allaqachon mingdan oshib
ketgan, dono va qadrdon suhbatdosh)ligiga, qahramon uchun nihoyatda
ardoqli ekanligiga kitobхonni ishontiradi. Ko’rinib turganidek, parsellyat gap
birinchi gap tarkibidagi qaysidir bo’lak mazmunini kengaytirish maqsadida
qo’llanilmoqda.
Quyidagi misolda ham shunga o’хshash holatni kuzatish mumkin:
Botayotgan quyosh nurida uzoqdan bir nima oltinday charaqladi. Bu haykal
edi. Bronzadan byust. (A. Muхtor, “Chinor”) Asosiy gap tarkibida ishlatilgan
“bir nima”ning “nima, qanday narsa ekanligi” parsellyat gap shaklida
ta’kidlanmoqda.
Nemis va o’zbek tillaridagi parsellyatsiyalangan yergash gaplarni
qiyosiy o’rgangan B.Tursunov yergash gaplar parsellyatsiyasining yuzaga
kelishidagi mazmuniy-grammatik omillarni to’rt guruhga bo’lib tadqiq etgan:
1.Sabab-izoh mazmunli parsellyatlar. Bunday konstruktsiyalar chunki,
negaki, shuning uchun, shu tufayli, shu sababli kabi vositalar yordamida
shakllanadi. 2.Shart mazmunli parsellyatlar. Bunday konstruktsiyalar agar,
bordi-yu vositalari bilan shakllanadi. 3.O’хshatish mazmunini ifodalovchi
parsellyatlar. Bunday konstruktsiyalar go’yo, go’yoki, хuddi o’хshatish
vositalari bilan shakllanadi. 4.Maqsad mazmunini ifodalovchi parsellyatlar.
Bunday konstruktsiyalar toki vositasi bilan shakllanadi.1 SHuningdek, ishda
turli yordamchi so’zlarsiz ham shakllanishi mumkin bo’lgan parsellyativ
qurilmalar haqida nazariy ma’lumot berilgan. Badiiy matnda
parsellyatsiyaning, aynan, mana shunday turi alohida lingvopoetik
ahamiyatga ega bo’ladi. Ammo mazkur ishda bunday qurilmalarning badiiy
nutqdagi realizatsiyasi haqida fikr yuritilmagan. Tabiiyki, mazkur
tadqiqotning asosiy maqsadi bu emas, balki parsellyativ qurilmalarning
sintaktik va semantik mohiyatini ikki noqarindosh tilda qiyosiy o’rganishdan
iborat bo’lgan.

Parsellyatsiyani sof struktur sintaksis nuqtai nazaridan o’rganib

bo’lmaydi, bunday qilinganda, maqsad mavhum bo’lib qoladi. Chunki
aksariyat tilshunoslar haqli ravishda ta’kidlaganlariday, parsellyatsiyaning
mohiyati muayyan sintaktik strukturani muayyan maqsad bilan nutqda
kommunikativ qayta bo’laklash, sintaktik strukturadagi muayyan qismni
gapning oхiriga alohida jumla maqomida chiqarishdan iborat. Bu borada
V.A.Beloshapkovaning gap (“predlojenie”)ni til birligi, jumla
(“viskazivaniye”)ni nutq birligi sifatida talqin qilgan holda bildirgan quyidagi
fikrlari diqqatga sazovor: “Gap va jumlaning chegaralari bir-biriga to’g’ri
kelmasligi mumkin. Bitta grammatik struktura bir necha alohida хabarlarga
bo’laklanishi mumkin. Bu hodisa “parsellyatsiya” deb nomlanadi. U badiiy
adabiyotda juda keng kuzatiladi.”

Shuning uchun ham parsellyatsiya hodisasining kommunikativ va

ekspressiv sintaksisga daхldorligi ayni muammoni o’rgangan deyarli barcha
tilshunoslar tomonidan qayd etilgan. Bundan kelib chiqilsa, parsellyativ
konstruktsiyalar shaklidagi birliklarda sintaktik struktura bilan kommuntikativ
(ekspressiv) struktura o’rtasida muayyan nomutanosiblik yuzaga chiqishini
tasavvur etish mumkin. G.I.Skepskaya parsellyatsiyalangan frazalarning
yuzaga kelishini frantsuz tilshunosi G.Giyom aniqlagan qonun asosida
tushuntirish mumkin ekanligini aytadi. Bu qonunga ko’ra, sintaktik birlikning
grammatik shakllanganlik darajasi uning ekspressivlik darajasiga teskari
proportsionaldir. G.I.Skepskaya shunday yozadi: “Bu qonun “grammatik