Balalar psixologiyasi kk

Esh
 Bilish
 Xarakat
Muloiot
3 esh 
Nuti 
shakllanishi.Obrazli 
tafakkurning 
birinchi 
belgilari.Atrof muxitdan shzini 
ajratish.Iat9iylikni anglash 
Ishl,predmetli 
xarakatlarning 
rivojlanganligi.Shz 
xatti-
xarakatlarini irodaviy boshiarish 
kshrinishlari 
Shz-shzini 
angalshni 
yuzaga 
kelishi 
normalari.Birinchi 
axloiiy 
ioidalarni egallashi 
2 esh 
Faol nutini tushunishi va shzida 
yuzaga kelishi 
Ishl va oei funktsiyalarining anii 
belgilanishi 
Xarakteri 
asoslarini 
shakllanishi 
1 esh 
Nutini 
tushunishni 
birinchi 
birinchi belgilari 
Mustaiil xolda tik turish va yurish Nutini ishllashning birinchi 
belgilari 
10 
oylik 
Bo`liilik 
reaktsiyasini 
yuzaga 
kelishi 
begona 
muxit va begonalar orasida 
xavotirlik 
8 oylik 
Sensamator intellektning yuzaga 
kelishi 
Tayanib yurish 
Jest,mimika 
va 
pantomimika,erdamida 
noverbal muloiot 
2 oylik 
Erdam bilan turish 
5 oylik 
Erdam bilan shtirish 
3 oylik 
Kshrish 
iobiliyatining 
shakllanishi 
En tomoniga shgirilishi 
Onaning jilmayishiga javob 
iaytarish 
2 xafta 
Onaning 
tovushini 
boshia 
tovushlardan farilash 
1 xafta 
Xarakatlarni kuzatish 
 
 

---

21
Tema: Sensor ta`rbiya sistemasinin` psixologiyaliq tiykarlari. 
Joba: 
1.Balanin` seziw qa`bilietininn` tiykarg`i tu`rlerininn` rawajlaniwi wa`m Erkin ha`reketleniwi. 
2. Ballada diqqattin` rawajlaniwi. 
Psixikaliq rawajlaniw ha`m bul o`zgerislerge sebep bolatug`in ku`shler ortasindag`i mu`na`sebet 
nizamlarin u`yreniw. Adam shaxsinin` psixikaliq rawajlaniwi ha`m onin` qa`liplesiwi quramali izertlew protsesi 
bolip tabiladi. Onin` o`zine ta`n qa`siyetleri ha`m nizamliqlarin tiykarli ilimiy biliw, oqiwshi shaxsina 
pedagogikaliq jaqtan ta`sir ko`rsetiwdin` za`ru`rli sha`rti. 
Insan - biosotsial tiri jan. Onin` birligi, bir jaqtan, adamnin` psixikaliq, tuwilma ra`wishte payda bolg`an 
qa`siyetleri (misali, ko`riw yamasa esitiw seziwlerinin`, sonday-aq joqari nerv du`zilisinin` o`zine ta`n 
qa`siyetleri), ekinshi jaqtan xizmettin` (an`lang`an) sanali sub`ekti ha`m sotsial ju`kseliwdin` aktiv qatnasiwshisi 
sipatinda onin` minez-quliq. (misali, moralliq a`detler) qa`siyetlerinde payda boladi. 
Adam psixikasi ha`m is-ha`reketinde ko`rinetug`in bul qa`siyetlerdi neler qatarina kirgiziw mu`mkinW 
Insan psixikasi biologiyaliq ma yamasa tariyxiy xarakterge iyemeW 
Adam shaxsinin` ju`zege keliwi ha`m psixikaliq rawajlaniwina ta`sir etiwshi faktorlardin` mashqalasi 
o`z mag`anasi ta`repten ideyaliq xarakterge iye. Sonin` ushin, bul ma`seleni sheshiwge bir-birine qarama-qarsi 
bolg`an tu`rli ag`imlar, jo`nelisler ju`zege kelgen. Adam shaxsinin` ju`zege keliwin tu`sindiriwge maydang`a 
kelgen birinshi ag`im biogenetik kontseptsiya bolsa, ekinshi ag`im sotsigenetik kontseptsiya bolip esaplanadi. 
Adam shaxsinin` ju`zege keliwin tu`sindiriwge intiliwshi biogenetik ag`im XIX a`sirdin` ekinshi yariminda 
payda boldi. Bala psixikaliq qa`siyetlerinin` tuwmalig`i haqqindag`i ta`liymat usi waqitg`a deyin geypara 
psixologiya mekteplerinin` tiykarin sho`lkemlestirip kelmekte. Bul ta`liymat adam psixikasinin` barliq wliwma 
ha`m individual o`zgeshelikleri ta`biyat ta`repinen belgilengen, onin` biologiyaliq du`ziliwine ten`lestirilgen al 
psixikaliq rawajlaniw na`sillik joli menen burinnan belgilenip, adam organizmine jaylastirilg`an. Sol 
o`zgesheliklerdin` jetilisiw protsessinen ibarat dep aytadi. Na`sillik qa`siyetler tuwilma jol menen na`silden 
na`silge tayin halda beriledi, biraq sonday boliwina qaramay bul ag`im ta`reptarlari adam shaxsi ha`m onin` 
barliq o`zgeshelikleri (ishki nizamlar) tiykarinda yag`niy na`sillik qa`siyetler negizinde ju`zege keletug`in na`rse, 
biologiyaliq faktorlarg`a baylanisli boladi. 
Biogenetik ta`liymat insan uqipliqlarinin` rawajlaniw da`rejesi (mu`mkinshiliktin` shegarasi onin` en` 
joqari nuqtasi) tag`dir ta`repinen belgilenip qoyilg`anlig`in oqiwshi imkaniyatlari ha`m uqipliqlarin arnawli 
tetsler ja`rdeminde aniqlap, son` ta`lim protsessin onin` na`sillik ta`repten belgilengen rawajlaniw da`rejesine 
sa`ykes bo`liwi, olardin` aqiliy zeyinli da`rejelerine qarap tu`rli da`rejedegi mekteplerde oqip aliwi za`ru`r dep 
aytadi. 
Bul ag`im ta`reptarlarinan amerikali psixolog E.Torndayn oqiwshilardin` ta`biyg`iy ku`shleri ha`m 
G`tuwma meyillerG`in psixikaliq rawajlaniwdin` jetekshi faktori etip ko`rsetip, ortaliqtin`, ta`lim ta`rbiyanin` 
ta`siri – ekinshi da`rejeleri dep aytadi. 
Avstraliyaliq psixolog K.Byuler balalardin` tek g`ana aqiliy rawajlaniwin emes, al moralliq 
rawajlaniwin da na`sillik jaqtan belgilengen dep uqtiradi. 
Amerikaliq pedagog ha`m psixolog Dj. Dyu`i adamnin` shaxsin o`zgertip bolmaydi, adam na`sil 
ta`sirinde payda bolg`an za`ru`rlikleri ha`m psixik qa`siyetleri menen tuwiladi. Bul za`ru`rlikler ha`m psixik 
qa`siyetleri menen tuwiladi. Bul za`ru`rlikler ha`m psixik qa`siyetler ta`rbiya protsessinde ko`rinip, gey waqitlari 
o`zgeriwi, ta`rbiyanin` bolsa o`lshemin belgilep beriwshi ko`rsetkishler dep esaplaydi. 
Venaliq vrach psixolog Z.Freyd usi ag`im ta`reptari sipatinda shaxstin` aktivligin, oni ha`reketke 
keltiriwshi ku`shlerdi to`mendegishe tu`sindiredi. Adam o`zinin` qa`dimgi haywanat ta`rezinde awlad 
ajdadlarinan na`sillik jol menen o`tken instinktiv meyillerdin` ko`riniwi menen aktiv esaplanadi. Z.Freydtin` 
pikirinshe, instinktiv meyiller jinisiy instinktler ta`rizinde ko`rinedi. Z.Freyd shaxstin` aktivligin aldi menen 
jinisiy meyiller menen baylanistiradi. Biraq instinktiv meyiller ja`miyette haywanatlardag`iday Erkin ko`zge 
taslanbaydi. 
Ja`miyettegi topar turmisi adamdi ondag`i bar instinktiv meyillerdi (yag`niy jinisy meyillerdi) ko`p 
ta`repten sheklep qoyadi. Sonliqtan adam o`zinin` ko`p instinktleri ha`m meyillerin tormozlawg`a ma`jbu`r 
boladi. Onin` ta`liymatina ko`re tormozlang`an instinkt ha`m meyiller jog`alip ketpeydi, bizge belgisiz bolg`an 
sanasizliq da`rejesine o`tkerilip jiberiledi. Sanasizliq da`rejesindegi bunday instinktler ha`m meyiller ha`r qiyli 
G`komplekslerG`ge birlesediler, adam shaxsi aktivliginin` haqiqiy sebebi a`ne usi G`komplekslerG`din` 
ko`riniwi. Z.Freydtin` ta`liymatinan onin` ashiqtan-ashiq biologizatorliq tarqatiwshisi ekenligi, Adam shaxsinin` 
aktivligin jinisiy meyillerden ibarat ekenligi haqqindag`i teoriyasi ilimiy tiykarg`a iye emesligin aytip o`tiw 
mu`mkin. Bunday ta`liymatlardan ko`binese din (jeteksheleri) qa`wenderleri ken` paydalanip adamnin` ta`g`diri 
a`ne sol ilimler menen tig`iz baylanisda dep uqtiradi. 
Adam shaxsinin` ju`zege keliwin u`yreniw dawaminda payda bolg`an ja`ne bir ta`liymat sotsiogenetik 
kontseptsiya uqipliqlardin` jetilisiwin tek do`gerek a`tiraptag`i ortaliqtin` ta`siri menen tu`sindiredi. Bul jo`nelis 
o`z da`wiri ushin jetekshi esaplang`an. XVIII a`sir frantsuz ilimpazi K.Gel`vetsi ta`liymatinan baslang`an. 
K.Gel`vetsiydin` ta`liymatina ko`re barliq adamlar aqiliy ha`m moralliq rawajlaniwi ushin tuwilg`aninan aq bir 
xil ta`biyg`iy mu`mkinshilikke iye boladi. Sonin` ushin adamlardin` psixik qa`siyetlerindegi o`zgeshelik, tek 

---

22
g`ana ortaliq ha`m ta`rbiyanin` ha`r qiyli ta`sir etiwi menen ju`zege keledi dep tu`sindiriledi. Bul teoriya 
adamlardin` psixikaliq ruwxiy, aqibette sotsial ten`sizligi olardin` tuwma qa`siyetleri degen ta`liymatqa qarsi 
qaratilg`an edi. Qul teoriyanin` shet ma`mleketlerdegi ha`zirgi tu`rli jetekshileri psixikanin` rawajlaniwinda 
sotsial ortaliqtin` u`lken roli barlig`in aytadilar. Insan shaxsinin` du`zilisin u`yreniw dawaminda ju`zege kelgen 
sotsiogenetik kontseptsiya pa`nde eksperimentlerdin` rawajlaniwi menen baylanisli. XVII a`sirdin` aqiri XVIII 
a`cirdin` baslarinda ta`biyg`iy pa`nler tez pa`t menen rawajlana baslag`an. Usi waqitta ha`mmenin` itibari 
ku`tilmegen ta`jiribyge qaratilg`an edi. Bul ha`diyse insan shaxsinin` payda boliw ma`selesine de ta`sir etpey 
qalmadi. 
Sotsiogenetik kontseptsiya ta`reptarlari adamnin` pu`tkil jetilisiw, sol qatari, jeke o`zgesheliklerdin` 
payda boliwi, tiykarinan ta`jiriybege baylanisli. Bul teoriyada shaxsda ju`z beretug`in o`zgerislerdi ja`miyettin` 
du`ziliwi, sotsiallasiw usillari a`tiraptag`i adamlar menen o`zara mu`na`sibet baylanislari tiykarinda 
tu`sindiriledi. Bul ta`liymatqa ko`re Adam biologik tur sipatinda tuwilip turmastag`i sotsial sharayatlardin` 
tuwridan tuwri ta`siri astinda shaxsg`a aylanadi. Misali, angliyaliq ilimpaz Djon Lokk du`n`yag`a kelgen 
bo`bektin` ruwxiy G`taza taxtaG`g`a uqsatadi. Onin` pikirinshe balanin` G`taza taxtaG` siyaqli ruwxina nelerdi 
jaziw tolig`i menen u`lken adamlar Erkine baylanisli. Sonin` ushin balanin` qanday Adam bolip jetilisiwi, 
yag`niy onda qanday jeke qa`siyetlerdin` bo`liwi bala turmistan alatug`in ta`jiriybege, o`zgeler menen qarim-
qatnas protsessinde alatug`in o`mirlik tu`sinik ha`m ko`z qaraslarina baylanisli dep uqtiradi. Eki jo`nelis 
ta`reptarlari o`z ma`plerinin` sirtqi ta`repten bir-birine qarsi boliwina qaramay, adamnin` psixik o`zgesheliklerin 
na`silik, biologiyaliq faktorlar ta`sirinde yamasa o`zgermes ortaliq ta`sirinde burinnan belgilengen ha`m 
o`zgermes na`rse deb aytiladi. 
Adam shaxs sipatinda qanday da bir xizmette qa`liplesip baradi, rawajlanadi, onin` aktivligi 
ko`rineletug`inlig`i belgili. Egerde haywanlar do`gerek a`tiraptag`i sirtqi ortaliqqa passiv u`yrenisip turmis 
xizmetlerinde ta`biyattag`i yag`niy sirtqi ortaliqtag`i tayin zatlardan paydalansalar, al adam do`gerektegi sirtqi 
ortaliqqa aktiv ta`sir ko`rsetip, oni o`z erkine moyinlandiradi ha`m de o`zgertip o`z za`ru`rliklerin toliqtiriwg`a 
xizmet ettiredi. 
Baqlawlar protsessinde usi na`rse ma`lim boldi ol adamdag`i tuwilma na`sillik mexanizmler onin` 
psixikaliq rawajlaniwina ta`sir ko`rsetedi, biraq onin` ma`nisinde jeke qa`siyetlerinde belgilep bere almaydi. 
Aytip o`tiw tiyis, ortaliq bala psixikasin rawajlandiriwda belgili rol` atqaradi. Tek bunin` ushin balani oqitip 
atirg`an adamlardin` ta`siri na`tiyjesinde bala sol jag`daydi aktiv u`yrenip aliwi ta`biyg`iy esaplanadi.