Balalardıń tilin ósiriw

qátelerdi dúzetiw jolları
Grammatikalıq jaqtan durıs sóylew tilin qáliplestiriwdiń tiykarǵı qurallarınan biri – bul arnawlı shólkemlestiriletuǵın shınıǵıwlar bolıp tabıladı. Tárbiyashı hár bir shınıǵıw túrinde balalar sóylewindegi grammatikalıq qátelerdi dúzetiwi kerek. Biraq arnawlı shólkemlestiriletuǵın shınıǵıwlarda bala sóylew tilindegi ol yaki bul unamsız táreplerin eskertiw boyınsha is alıp barıladı, bala sóylew tilinde payda bolǵan grammatikalıq qátelerdi tez hám maqsetke muwapıq tárizde dúzetiw ushın arnawlı usıl hám metodikalardan paydalanıladı. Bala sóylewindegi grammatikalıq qátelerdi dúzetiw boyınsha shólkemlestiriletuǵın arnawlı shınıǵıwlar ayına bir márte, qalǵan waqıtlarda bolsa sóylewdi ósiriw shınıǵıwınıń qosımsha bólimi sıpatında rejelestiriledi. Arnawlı shólkemlestiriletuǵın shınıǵıwlarda balanıń dıqqatı tek kerekli grammatikalıq formalarǵa qaratıladı. Sóz, onıń forması jaǵınan ózgeriwi, sóz birikpesi yaki gápler aqıl iskerliginiń mazmunı bolıp qaladı. Bunday shınıǵıwlardı izbe-izlik penen úzliksiz alıp barıw nátiyjesinde balalar qalay sóylew kerekligin ańlaydı, sawatlı, sulıw sóylewge háreket qıladı. Sistemalı shólkelestiriletuǵın shınıǵıwlar bala dıqqatı bólinip ketiwiniń aldıń aladı, olar tárbiyashınıń túsindiriwlerin, kórsetpelerin dıqqat penen tıńlaydı, joldaslarınıń sóylew tilin baqlaydı. Shınıǵıwda sóz úlgisin aladı hám óz sózlerinde onnan paydalanadı. Kópshilik balalar óz joldaslarınıń qátelerin dúzetiwde tárbiyashınıń eń jaqın járdemshisine aylanıp qaladı.
Balalar sóylewinde grammatikalıq qátelerdi eskertiw, dúzetiw maqsetinde shólkemlestiriletuǵın arnawlı shınıǵıwlarǵa basshılıq etiwge tómendegishe ulıwma metodikalıq kórsetpelerge boysınıw kerek:
1. Belgili bir gruppada shólkemlestiriletuǵın shınıǵıw mazmunın uzaq múddetke mólsherlep tańlaw kerek. Balalardıń ózleri ańsat ózlestirgen qanday da bir grammatikalıq formanı qayta úyretiw maqsetke muwapıq emes. Tárbiyashı jıldıń basında balalar qanday grammatikalıq formalardı qollanıwda qıynalıwın, qátege jol qoyıwın anıqlap alıwı kerek. Bunıń ushın bala sózin baqlaydı, óz aldıńa balalar ushın súwretli kartochkalar járdeminde soraw-tapsırmalar beredi. Bazı jaǵdaylarda barlıq balalar sóylew tiliniń jaǵdayın tekseriw shınıǵıwınan paydalanıw múmkin. Bunday shınıǵıwda balalar tárepinen qollanılatuǵın bir neshe grammatikalıq formalardıń durıslıǵın tekseriw múmkin. Úlken hám mektepke tayarlaw toparında balalar sóylewinde grammatikalıq formalardı qalay paydalanǵanın tekseriw ushın tómendegi tapsırmalardı usınıwǵa boladı:
1. O.I.Solov`evanıń «Durıs sóyle» al`bomındaǵı súwretlerdi kórip shıǵıw hám «Bul kim? Olar qansha?» (shójeler, túlkiler, zamarrıqlar) degen sorawlarǵa juwap beriw.
2. Súwretler menen «Ne joytıldı?» oyınıń oynaw.
3. Súwretler menen «Gápti aqırına jetkiz» mashqın orınlaw: Polkada pal`to …(ildirilgen); Ilmekte kóp … (súlgiler qıstırılǵan).
4. «Gápti tamamla» sózli shınıǵıwın oynaw: Lenta uzın, jip bolsa onnan … (uzınıraq); pecheńe mazalı, bal bolsa onnan da … (mazalıraq); Bir qız qosıq aytıwdı qáleydi, barlıq qızlar qosıq aytıwdı … (qáleydi).
5. Súwretlerdi kórip shıǵıw hám sorawlarǵa juwap beriw: Kishkene qız ne shertip atır? (duwtar); Anaw qazanda ne pisip atır? (awqat); Bul balalar ne qılıp atır? (juwırısıp baratır).
6. Ayıw balası oyınshıǵı menen «Tapsırma ber» oyınıń oynaw: Ayıw balasınan tósegin jıynastırıwın soradı: (Ayıw, tósegińdi jıynastır.) Ayıw ne qılıp atır? (Jıynastırıp atır.) Ayıw ne qıldı? (Jıynastırdı). Ayıwǵa jatıwdı aytamız. (Ayıw, jat!) Ayıwdan iyiliwin soraymız. (Ayıwjan, tómenirek, jáne de tómen iyil! Ayıw ne qılıp atır? (Iyilip atır.) hám t.b. Tekseriw shınıǵıwları 10-20 minut dawam etedi. Bunday shınıǵıwlardı jıl dawamında bir neshe márte ótkiziw múmkin. Hár bir tekseriwge arnalǵan shınıǵıw ushın tańlanǵan tema hár qıylı bolıwı kerek. Eger anıqlanǵan qáteler jeke xarakterge iye bolsa, tárbiyashı onıń sebplerin anıqlaydı, bala sóylew tilindegi qátelerdi durıslawǵa ata-analardı da tartadı, onıń hár kúngi sóylewin baqlap baradı. Durıs sóylew tili úlgisine dıqqatın qaratadı. Eger kópshilik balalar sóylewinde grammatikalıq qáteler anıqlansa, ol waqıtta qátelerdi dúzetiw ushın arnawlı shınıǵıwlar shólkemlestiriledi.
Shınıǵıw ushın dástúr materialın tańlaw. Shınıǵıw ushın tek bir ǵana wazıypa tańlanadı. Máselen, feyildiń 3 shaxs kóplik formasın bekkemlew ushın qálew sózin durıs grammatikalıq formada aytıwǵa úyretiw; atlıqlardı sepliklerden durıs túrlewge úyretiw hám t.b.
Shınıǵıwda materialdı tákirarlaw. Balalar grammatikalıq formalardı bárhá durıs qollanıwı ushın dıńamikalıq stereotipti payda etiw kerek. Bunıń ushın esitken sózdi kerekli grammatikalıq formada kóp márte tákirarlaw zárúr. Tákirarlaw esten shıqqanlardı eske túsiriw maqsetinde emes, al esten shıǵarıwdıń aldıń alıw ushın zárúr, sebebi esten shıǵarǵandı qayta tiklew ushın júdá kóp waqıt sarp etiledi. Grammatikalıq jaqtan durıs qáliplesken sóylew tili kónlikpesin payda etiwdiń shárti – bul tákirarlaw. Qanday da bir tema mazmunın bala sóylewindegi grammatikalıq qate túri saplastırılǵansha tákirarlaw zárúr. 2-3 grammatikalıq forma ústinde islew boyınsha shınıǵıw bir ay dawam etiwi múmkin, grammatikanıń túrli formaları boyınsha ótkiziletuǵın shınıǵıwlar náwbet boyınsha alıp barıladı. Bazı jaǵdaylarda atlıqlardıń kóplik formasın úyretiw ushın úsh shınıǵıw jobalastırılıp, usı úsh shınıǵıwda bir atamadaǵı «Ne joq?» oyınıń ótkiziw múmkin.
Shınıǵıwdıń xarakteri. Grammatikalıq jaqtan durıs sóylew tilin qáliplestiriw boyınsha shınıǵıwlar kórgizbeli materiallar yaki kórgizbesiz ótkiziletuǵın tálimli oyın xarakterine iye. Shınıǵıwda paydalanılatuǵın kórgizbeli materiallar: tábiyiy buyımlar (predmetler), palız ónimleri, miyweler, kiyim-kenshekle, oyınshıqlar, olardıń súwretleri. Shınıǵıw erkin, janlı ótkiziliwi kerek, tárbiyashı túsindiriw waqtında grammatikalıq atamalardı qollanbawı lazım. Kishi gruppalardaǵı shınıǵıw dawamında hám tákirarlawda oyın personajlarınan paydalanıw múmkin. Grammatikalıq jaqtan durıs sóylew tilin qáliplestiriw boyınsha shınıǵıwlar uzaq dawam etpewi Tálap etiledi, sebebi úyreniletuǵın material bir qansha quramalıraq. Oyın hám shınıǵıwlar 5-10 minut dawam etiwi hám shınıǵıwdıń bir bólimi sıpatında jobalastırılıwı kerek. Bunday shınıǵıwlarda úyretiw usılları tómendegiler: úlgi, túsindiriw, tákirarlaw; tárbiyashı járdemshi usıl sıpatında sóylewi durıs balanı mısal qılıp kórsetiwden paydalanıwı múmkin. Eger bala sóylewindegi qáte bekkem úyreniwden bolsa hám bala durıs sóylew tilin ózlestre almasa, baylanıslı sóylewdi paydalanıp, soń tákirarlaw kerek. Durıs sóylew ústinde islewde salıstırıw usılı tiykarǵı orındı iyeleydi (kelbetlik jasawshı qosımTálar, atlıq jasawshı qosımTálar hám t.b.) Sonıń mene birge, dúzetiw hám aytıp turıw usılınan keń paydalanıladı.
Morfologiya boyınsha oyın hám shınıǵıwlar. Hár bir topar dástúr mazmunına sáykes tálimli oyınlar, shınıǵıwlar tańlanadı. Balalardıń atlıqlardı durıs qollanıwǵa úyretiw ushın barlıq toparlarda «Ne (kim) joq?» tálimli (didaktikalıq) oyınınan paydalanıwı múmkin. Bul oyın ushın bir neshe topar buyımlar (predmetler) tańlanadı. Hár bir topardaǵı bir qıylı atamadaǵı buyımlar sanı birewden kóp bolıwı kerek, máselen: eki úyrek, eki bayraq, eki top hám t.b. Bul oyınnan tiykarǵı maqseti balalardı sózlerdi durıs grammatikalıq formada aytıwına úyretiwden ibarat. Sonıń ushın tańlanǵan buyımlardıń sanı onsha kóp bolmawı kerek, keri jaǵdayda balalar dıqqatı sózlerdi durıs qollanıwǵa qaratılmay, bálkim buyımlardıń atın este saqlawǵa qaratıladı. Sonıń kishi toparlarda oyın ushın 2-3 gruppa buyımlar, úlken toparlarda bolsa 3-4 gruppa buyımlar alınadı. Buyımlar (yaki súwretler) bir oyın protsesinde balalar aldına túrli jaǵdaylarda qoyılıp, 1-2 márte olardıń ornı almastırıladı. Kishi toparda tómendegi predemetlerdi tańlaw múmkin toplar, bayraqlar, zamarrıqlar, piramidalar; almurtlar,almalar, pomidorlar hám t.b.
Úlken toparlar ushın qıyınıraq sózler (predmetler) tańlanadı: etikler, botinkalar, másiler, tapochkalar. Oyın ushın aldıńnan tosıq tayarlanadı hám onıń artında turıp, buyımlar ornı almastırıladı. Oyınnıń birinshi bóliminde balalar tárbiyashı mene birgelikte oyın ushın tayarlap qoyılǵan buyımlardı kórip shıǵıp, olardıń atların almastıradı, oyın qaǵıydası menen tanısadı (xantaxta yaki stol ústinde turǵan nárselerdi eslep qalıw, ne joq ekenligin tabıw). Tárbiyashınıń ózi durıs juwap úlgisin beredi. Eger balalar atlıqlardı kóplik túrinde aytıwǵa qıynalsa, bul oyındı tákirarlaw múmkin. Kishi toparda sanlıqlardı durıs qollanıwǵa úyretiw ushın «Dúkan» oyını ótkiziledi. Balalar dúkannnan zat-nárse satıp alıp atırǵanda olardıń sanıń: bir alma, kóp qawınlar hám t.b. aytıwǵa úyretiledi.
Kishi toparda atlıqlardı birlikte hám kóplik sanda durıs qollanıwǵa úyretiw ushın «Kimniń quyrıǵı?», «Buyımdı iyesine qaytar», «Terektiń atın japıraǵına qarap tap» hám basqa tálimli oyınlar ótkiziledi. Sonıń menen birge, «Kim kimnen ozdı?», «shelekte ne bar?», «Súwretlerdi tańlap qoy» sıyaqlı tálimli shınıǵıwlar shólkemlestiriledi. Sóylewdiń sintaksislik tárepi ústinde islewde «Gáp dúz» tálimli shınıǵıwı ushın haywanlardı, miywe hám palız ónimlerin, quslardı súwretlewshi súwretler tarqatıp shıǵıladı. Shınıǵıwdıń basında «Súwrette ne súwretlengen?» degen sorawǵa juwap beredi. Sońınan tárbiyashı gáptiń birinshi sózin aytadı: «Toǵayda … (haywanlar jasaydı)». Qollarında haywanlar súwreti bar balalar gápti dawam etedi.
Kishi toparda feyil formaların durıs qollanıwda sóylew tilin bekkemlew maqsetinde quwırshaqlar menen oyın shınıǵıwları ótkiziledi. Bala tárbiyashınıń sorawı miyman quwırshaqlarǵa qaratıladı: «Barno hám Nasiba, sizler oyınǵa túsiwdi qáleysiz be? Sizler oqıwdı qáleysiz be? Sizler biziń qosıqlarımızdı esitiwdi qáleysiz be?» hám t.b.
Orta toparda balalardıń grammatikalıq sóylew tilin durıs qáliplestiriwge járdem beriwshi bir qansha tálimli oyın hám shınıǵıwlar jobalastırıladı. Altıqlarda seplik, kóplik qosımTáların qollanıwǵa úyretiw ushın: «Kishkene qız ne baǵıp atır?» (tawıq - tawıqlardı, ǵaz – ǵazlardı, úyrek – úyreklerdi, shóje – shójelerdi hám t.b.), «Ne joq?» oyınlarınan paydalanıladı.