Balalardıń tilin ósiriw

9-tema: Grammatikaliq qurılıstı qáliplestiriw metodikasi
Reje:
1. Sóylew tilin grammatikalıq jaqtan qáliplestiriwdiń wazıypası hám mazmunı
2. Balalar sóylew tilinde ushırasatuǵın morfologiyalıq hám sintaksislik qáteler hám olardıń sebepleri
3.Balalar sóylew tilindegi grammatikalıq qátelerdi dúzetiw jolları
4. Balalardıń kúndelik sóylew tilindegi grammatikalıq qátelerdi dúzetiw metodikası

1. Sóylew tilin grammatikalıq jaqtan qáliplestiriwdiń wazıypası hám mazmunı
«Grammatika» termini til úyreniw iliminde eki túrli mániste qollanıladı: birinshiden, ol tildiń grammatikalıq qurılısın belgileydi ekinshiden, ol pán sıpatında túsiniledi, sóz formasınıń ózgeriwi hám olardıń gápte úylesiw qaǵıydaların túsindirip beredi.
Grammatika til úyreniw iliminiń sóz formasınıń ózgeriwi, sóz birikpeleriniń túrleri hám gáptiń tiplerin úyreniwshi bólimi.
Grammatika: 1) sóz birikpeleri hám gáplerin; 2) sózler arasındaǵı leksika-semantikalıq baylanıslardı tekseredi. Grammatika sóz dizbekleri hám gáp dúzilisin, yaǵnıy tildiń grammatikalıq dúzilisin úyrenedi. Grammatikalıq qurılıs tildiń tiykarlarınan biri: tildiń negizi onıń grammatikalıq qurılısı menen leksikası bolıp tabıladı. Grammatika eki bólimnen – morfologiya hám sintaksisten ibarat. Morfologiya sózleriniń dúzilisi hám ózgeriwi, sóylewde óz-ara birigiwine xızmet etetuǵın strukturalık ózgerislerin, sózlerdiń dúzilisi, olardıń toparlarǵa ajırıtılıwı hám bundaǵı nızamlılıqlardı úyrenedi. Sintaksis sóz birikpesinde hám gápte sózlerdiń birigiw jolların, gáptiń strukturasın, tiplerin, gáp bóleklerin tekseredi. Balalar tildiń grammatikalıq dúzilisin úlkenler menen múnásibette bolıwda hám olarǵa eliklewde áste-áste ózlestirip baradı.
Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalar átirapındaǵı adamlarǵa eliklew jolı menen túrli grammatikalıq qurılıstaǵı sózlerdi ózlestirip aladı hám olardan áste-áste óz betinshe paydalana baslaydı. Biraq sóylew tiliniń grammatikalıq dúzilisin ózlestiriw quramalı hám uzaq dawam etetuǵın protsess. Balalardı mektep tálimine tayarlawda, yaǵnıy olardıń sóylew tiliniń kónlikpelerin jetilistiriwde awızeki sóylew tiliniń grammatikalıq qurılısın qáliplestiriwge ayrıqsha itibar qaratıladı. Mektepte bala bárhá oqıtıwshınıń Tálapları menen ushlasadı, qoyılǵan sorawlarǵa erkin juwap beredi, neni bolsa da gúrriń qılıp túsindiredi, dáliylleydi. Bulardıń barlıǵı baladan tildiń leksikalıq hám grammatikalıq táreplerin, onıń frazeologiyalıq baylıǵın, ádebiy til qaǵıydaların tereń iyelewin Tálap etedi.
Bala mektepte sóylew tilin grammatikalıq jaqtan qáliplestiriwde grammatika qaǵıydaların úyreniwge tiykarlanadı. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalar teoriyalıq bilimlerge emes, al óz átirapındaǵılar menen óz-ara múnásibetke súyenedi. Baqsha jasındaǵı balalar grammatikalıq qaǵıydalardı túsinip, yadında saqlap qalmaydı. Olar tartım, kóplik, san, dáreje, seplik sıyaqlı grammatikalıq kategoriyalardıń barlıǵın da ne ekenligin de bilmeydi. Sonıń ushın olar grammatikanı awızeki sóylew tili arqalı ámeliy jaqtan ózlestirip baradı.
Balalar baqshasında iyelengen grammatikalıq kónlikpeler, baslawısh klassta sóylewdiń grammatikalıq dúzilisin teoriyalıq iyelewge tiykar bolıp xızmet etedi.
Jıldıń basında tárbiyashılar balalar sóylew tilindegi grammatikalıq qátelerdi shınıǵıwlarda hám shınıǵıwdan tısqarı waqıtlarda anıqlap aladı. Bul tárbiyashılar ushın orınlanatuǵın jumıs mazmunın belgilewde járdem beredi.
Sóylew tilin grammatikalıq jaqtan qáliplestiriw isleri ekinshi kishi gruppadan baslanadı. Usı gruppada «Balalar baqshasında tálim-tárbiya dástúri»niń «Sóylew tilin ósiriw» bóliminde sóylew tilin grammatikalıq jaqtan qáliplestiriw boyınsha tómendegi is wazıypaları hám mazmunı belgilep berilgen. Atlıqlardı seplik qosımTáları menen durıs tartımlawǵa úyretiw. Buyımlardı hám nárse-hádiyselerdiń atların birlik hám kóplikte bayanlawǵa úyretiw, sóylew tiliniń sintaksislik tárepin qáliplestiriw hám jetilistiriw. Balalarǵa waqıyanıń júz bergen waqtın, ornıń bayanlaytuǵın sózlerdi, ápiwayı hám qospa gáplerdiń dúzilisin ózlestirip alıwına járdem beriw, olardı qospa gáplerdi dúziwge úyretiw.
Úlken hám mektepke tayarlaw toparında sóylew tilin grammatikalıq jaqtan qáliplestiriw
Birinshi yarım jıllıq. Balalardıń sóylew tilin grammatikalıq jaqtan qáliplestiriwdi dawam ettiriw. Balalarda óz sóylew tilin hám basqalardıń sóylew tilin sın múnásibette tárbiyalaw, olarda durıs gáp dúziw kónlikpelerin bekkemlew. Atlıq, kelbetlik, feyillerdiń quramalı grammatikalıq formalardan padalanıwı boyınsha shınıǵıw orınlatıw. Ayırım jániwarlardıń, nárselerdiń, úy-ruwzıgershilik buyımlarınıń, túrli kásip iyeleriniń atların anıq aytıwǵa úyretiw. Balalar sóylew tilinde jay hám qospa gáplerdiń túrlerinen (baǵınıńqılı qospa gáp) paydalanıw kónlikpesin bekkemlew. Máselen, Lala keldi hám biz oynadıq. Jamǵır jawdı, sonıń ushın biz ekskursiyaǵa bara almadıq. Bunda kómekshi hám dáneker sózlerden paydalanıwǵa úyretiw. Balalardı ráwishten paydalanıwǵa úyretiw (tez júrdi, ásten sóyledi); sóz jasaw kónlikpelerin bekkemlew (oqıt-oqıtıwshı, balıq-balıqshı hám basqalar) Bir pikirdi túrli sózlerden paydalanıp bayan etiwge úyretiw: Rano awırıp atır. Rano biytap. Ranonıń bası awırıp atır. Ranonıń mazası joq. Balalardı bir pikirdi túrli usılda bayanlawǵa úyretiw. Máselen, Biz sayaxatqa barmaymız, jamǵır jawa basladı. Jamǵır jawa baslaǵanı ushın, biz sayaxatqa barmadıq. Balalar sóylew tilin grammatikalıq jaqtan qáliplestiriwdiń eń qolaylı hám nátiyjeli usılı, bul awızeki shınıǵıw hám oyınlardan paydalanıw. Máselen, «Ayt-shı, qanday?» awızeki oyını; «Qar qanday? – Appaq, muzday, suwıq, mayda; Gúl qanday? – Shıraylı, qızıl, xosh iyisli» hám t.b.
Ekinshi yarım jıllıqta ápiwayı hám qospa gápler dúziwge (aldıń úlgi tiykarında, keyin óz betinshe), sóz dizbeklerinen paydalanıwǵa úyretiw.
Balalarda sanlıqtı atlıqqa (bes almurt, jeti alma), kelbetlikti atlıqqa (shıraylı kóylek, qızıl alma), kelbetlikti feyilge (jaǵımlı qosıq aytadı, shıraylı jazdı) baylanıstırıp, sóz birikpelerin payda etiw, haywanlardıń balalarınıń atın bildiriwshi atlıqlar kóplik túrde (tayınshaqlar, qozılar, buzawlar) durıs isletiw kónlikpelerin jetilistiriw. Balalardı túrli usıllar menen jańa sózler jasawǵa (gúl, gúze, gúlzar, gúlshi, gúlli; suw – suwlı, suwshı hám basqalar), sóylew tilinde kelbetlik feyillerden (oynap atırǵan bala) paydalanıwǵa úyretiw.