Balalardıń tilin ósiriw

2. Úsh jasqa shekemgi balalardıń sóylewin rawajlandırıw boyınsha shınıǵıwlar ótkeriwdiń metodikaları
«Dáslepki qádem» baǵdarlamasında úsh jasqa shekemgi balalardıń sóylew tilinıń rawajlandırıw boyınsha wazıypalardı orınlawǵa járdem etiwshi shınıǵıwlardıń dizimi berilgen. Usı sóylewdi rawajlandırıwshı shınıǵıwlar tórt toparǵa bólistirilgen. Bunda shınıǵıwda paydalanıw múmkin bolǵan kórgizbeli qurallar esapqa alınǵan. Kórgizbeli qural retinde janlı (kúshik, pıshıq, shóje, akvariumdaǵı balıq, qápestegi qus hám basqalar) hám jansız (oyınshıqlar) ob`ektler, zatlar hám buyımlar, oyınshıqlardıń kórinisi túsirilgen súwretler taǵı basqalardıń bolıwı múmkin. Sóylew tilindi rawajlandırıwda balalardı haywanlar hám háreketleniwshi transport quralları (avtomobil`, tramvay, trolleybus, motoroller hám basqalar) menen tanıstırıw úlken áhmiyetke iye. Bul ob`ektlerdi topar bólmesinde alıp barılatuǵın shınıǵıwlarda hám seyil waqtında baqlaw múmkin.
Tábiyiy sharayatta haywanlardı hám háreket etip turǵan hár qıylı transport quralların baqlaw balalarda ıqtiyarsız dıqqattıń payda bolıwına sebepshi boladı. Bul bolsa tárbiyashınıń baqlanıp atırǵan ob`ekttiń áhmiyetli belgilerine, háreketlerine balalardıń itibarın qaratıwǵa járdem etedi. Máselen, seyil etiw waqtında miyirbiyke-tárbiyashı: «Salim, qarashı, kúshik juwırıp baratır. Áne, ol bir nárseni izlemekte. Ol súyek tawıp aldı. Onı ǵayzap atır. Kúshik qashıp ketti», «Qarańlar pıshıq kiyatır. Júrip-júrip toqtadı. Basın burıp bizge qaramaqta. Shuńqıyıp otırdı. Ele otırıptı. Ol sharshaǵan. Otırıp, dem alıp atır. Onıń kózi qayda? Qulaqları she? Quyrıǵı qayda? Áne pıshıq júrip baratır, endi juwırmaqta. Pıshıq ketip qaldı.»
Qayta baqlawǵa balalardı aldıń-ala tayarlaw kerek. Tayarlıqtın mazmunı tómendegishe boladı: «Búgin seyil etiwge baramız, kóshede qanday mashinalar júrip turǵanıń baqlaymız. Quslardıń ushqanıń, terekte qonıp otırǵan quslardı baqlaymız, qáytip sayraytuǵının tıńlaymız».
Balalardı jansız ob`ekt penen tanıstırıw, seyil etiw waqtında shólkemlestiriliwi múmkin. Máselen, balalar baqshası imaratınıń sırtqı kórinisi menen tanıstırıw sabaǵı tómendegishe ótkeriledi: (bul sabak jıldıń ekinshi yarımında ótkeriledi).
Sabaqtın teması: «Biziń baqsha».
Maqseti: balalardı baqsha imaratınıń sırtqı kórinisi menen tanıstırıw.
Miyirbiyke-tárbiyashı balalardı seyil etiwge alıp shıqqannan keyin, balalar 15-20 minut oynaydı. Soń miyirbiyke-tárbiyashı balalardı jıynap, baqsha imaratına dıqqat penen qarawdı aytadı.
Sabaqtıń barısı. «Salim, Kamila, Aliya, qarańlar, mine, mınaw úlken imarat biziń baqshámız. Biz hámmemiz ol jerde jasaymız. Mine, bul esik, biz onnan seyil etiwge shıqtıq. Seyilden keyin, usı esik arqalı kirip, óz toparımızdıń bólmesine baramız. Baqshámızdıń esikleri júdá kóp. Mine, jáne bir esik. Bul esik arqalı asxanaǵa kiriledi. Bular bolsa ayna. Qarańlar, qansha kóp ayna. Mine, ayna, mine jáne ayna. Mine, biziń toparımız bólmesiniń aynası».
Bul sabaq bir neshe ret tákirarlanadı (2-4 márte). Tákirarlaw waqtında tómendegi sorawlardı beriw múmkin: «Biziń baqshámız qáne? Bul ne? Seyilden keyin ishke qaysı esikten kiremiz? Biziń toparımızdıń esigi qaysı?» Keyingi sabaqlarda balalarǵa úlken hám kishi úylerdi kórsetip, hár bir úydiń aynası menen esigin kórsetiwdi ótinish etiw kerek. Eki jasar balalar menen oyınshıqlardıń járdeminde sabaq ótiwde tómendegilerge úlken áhmiyet beriledi: 1) oyınshıqtın ózgesheligi menen tanıstırıw ushın bir oyınshıqtı kórsetiw; 2) uqsas hám ózgeshe táreplerin anıqlaw ushın eki oyınshıqtı salıstırıw; 3) bir neshe oyınshıqtıń arasınan bir oyınshıqtı tańlap alıw; 4) bir neshe oyınshıqtı kórsetiw-«Ájayıp qaltasha»; 5) oyınshıqtı kórip shıǵıw hám ol haqqında gúrriń aytıp beriw ushın oyınshıqlardı izlep tabıw;
Oyınshıqlar menen ótkeriletuǵın sabaqlardı eki bólimnen ibarat etip shólkemlestiriw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Sabaqtıń birinshi bóliminde oyınshıqlar kórsetiledi. Ol arqalı hár qıylı háreketler islep kórsetiledi, hár qıylı sózler aytıladı, balalar tárbiyashı (úlken jastaǵılar) tárepinen aytılǵan túrli sózlerdi tákirarlaydı.
Máselen: miyirbiyke-tárbiyashı (ata-ana) quwırshaqtı balaǵa kórsetip, «Lala qara, quwırshaq qáytip oynaydı, tıńla, ol qáytip qosıq aytadı? Onı shaqır hám bılay dep ayt: «Karima, bizlerdiń qasımızǵa kel»».
Sabaqtıń ekinshi bóliminde oyınshıqlar balalarǵa tarqatıladı. Balalar bul oyınshıqlar menen hár qıylı háreketlerdi orınlaydı: onıń menen oynaydı, sóylesedi, dawısına eliklewshi seslerdi aytadı, úlken jastaǵılarǵa hár qıylı másele (oyınshıqlar arqalı) boyınsha múrájat etedi.
Tárbiyashınıń (yamasa ata-ana) balanıń múrájatına itibar beriwi, juwap qaytarıwı, balada oyınshıqlar menen hár qıylı háreketlerdi orınlaw tilegin júzege keltiriwi kerek.
Balanıń sóylewin rawajlandırıwdıń nátiyjeli usıllarınan biri bul súwretler tiykarındaǵı shınıǵıwlar bolıp esaplanadı. Bunday shınıǵıwlardı eki jastan baslap ótkeriw usınıs etiledi.
Aldıń bir súwret boyınsha shınıǵıw dara-dara ótkeriledi. Balaǵa bir súwret kórsetiledi hám onıń dıqqatı súwrettegi kóriniske qaratıladı. Máselen, tárbiyashı (ata-ana) kúshiktiń súwretin balaǵa kórsetip bılay deydi: «Shuxrat, qarashı, kúshik «wáw» dep úredi. Kúshik qayda, kórset? Eger zárúr bolsa, tárbiyashı balanıń kórsetkish barmaǵı menen súwrettegi kúshikti kórsetedi. Usınnan keyin balanıń qolına súwretti beredi hám onı jasırıwdı aytadı. Bunday shınıǵıwlar balalarda súwrette salınǵan predmetlerge (zatlarǵa) qızıǵıwshılıqtı júzege shıǵaradı.
Alǵan tásirlerin, túsiniklerin bekkemlew, súwrettegi zattı tanıw ushın eki súwret penen shınıǵıw ótkeriledi. Aldıń bir súwretti bir neshe ret kórsetip, onıń atın aytadı, soń ekinshi súwretti kórsetedi. Usınnan keyin hár eki súwretti bir waqıtta kórsetedi. Eger bala súwrette sáwlelengen zat-buyımnıń atın aytıw arqalı durıs tabıwdı úyrenip alsa, onda áste-aqırınlıq penen balaǵa tanıs bolmaǵan, yaǵnıy zat-buyımnıń súwreti salınǵan súwret tanıs súwretlerdiń qatarına qoyıladı.