Balalardıń tilin ósiriw

Shınıǵıwdıń gezektegi basqıshında oyın onsha úlken bolmaǵan topar qatnasıwshıları-eki-úsh bala menen ótkeriledi. Olar neniń qay jerde ekenligin kórsetiwge úyretiledi. Máselen, «Pıshıq qayda? Kúshik qayda? «Qoraz qayda?». Usınday jol menen neniń qay jerde ekenligin tabıw úyretiledi. Máselen, «Quwırshaqtı tap hám onı maǵan ber. Pıshıqtı tap, onı maǵan ber» sıyaqlı. Bir shınıǵıwda paydalanılatuǵın súwretlerdiń sanı 6-8 ge jetkeriledi. Áste-aqırınlıq penen balalarǵa tanıs bolǵan zat hám buyımlardıń (janlı ob`ektler) háreketi súwretlengen súwretler kórsetiledi. Balalar tárbiyashı-miyirbiyke (úlken jastaǵılar) sózindegi eki-úsh sózden ibarat gáplerdi esitedi hám oǵan elikley baslaydı. Máselen, tárbiyashı súwretti kórsetip: «Qarań, qızalaq otırıptı. Anaw qızalaq bolsa krovatta uyqılap atır. Pıshıq sút iship atır»,-deydi. Usı shınıǵıwdı qaytadan ótkergende, balalarǵa tanıs bolǵan súwrettegi súwretler boyınsha sorawlar beriw kerek: «Salim, bul súwrette ne súwretlengen? Quwırshaq ne islep atır?».
Áste-aqırınlıq penen zat-buyım súwretlengen predmetli súwretler boyınsha ótkeriletuǵın shınıǵıwlardıń wazıypası quramalasıp baradı. Endi balalarda súwretke salınǵan predmetlerdiń úlkenligin, zat-buyımlardıń reńin, hár qıylı halatın aytıp beriw kónlikpesi menen tájiriybeleri qáliplestirilip barıladı. Máselen, kúshik kishkene jáne qap-qara, qızıl hám sarı kubikler; qızalaq juwırmaqta, jıǵılıp tústi, jılap atır.
Sóylew tilin rawajlandırıwǵa tiyisli jumıslardı shólkemlestiriwde, ásirese, xalıq awız eki dóretpesi úlgilerinen, balalar jazıwshılarınıń shıǵarmalarınan da keń paydalanıladı.
Tárbiyashı tárepinen aytılǵan ertekler, oqıp berilgen gúrriń hám yadlawǵa berilgen qosıqlar, sóz oyınları, házil-dálkekler balalarda obrazlı sóylewdi tárbiyalawǵa járdem beredi.
Balalardıń sózinde hár qıylı intonatsiyalardıń qáliplesiwinde, seslerdi durıs aytıwǵa úyretiwde tiykarǵı material bolıp esaplanadı. Balanıń sóylewin rawajlandırıw boyınsha jumıslar sabaqtan tısqarı waqıtta-kúndelikli tártip qaǵıydalarında da ámelge asırıladı. Awqatlanıw, juwınıw, kiyiniw waqtında balalar hár qıylı háreketlerdi orınlaydı. Úlkenlerdiń sózi járdeminde qosıqtı durıs uslawǵa, taza hám tártipli awqatlanıwǵa, qolın sabınlap juwıwǵa hám súlgige sıpırıwǵa, uyqıdan aldın sheshiniwge hám basqalarına úyretiledi. Nátiyjede balalar oǵada kóp sóylesiw úlgilerin iyeleydi hám olardıń mazmunın túsinip alıwǵa úyrenedi. Sózdi túsiniw tiykarında balada jetik sóylew qáliplesedi.
Kúndelikli tártiptiń ayırım protsesslerinde balalarda tómen sóylew tilin rawajlanadı, máselen, awqatlanıwda, uyqıǵa jatıwǵa tayarlanǵanda. Bul kúndelikli tártip-tárbiyada úlken jastaǵılardıń sózi balalarda belgili bir is-háreketti orınlaw ushın erk-ıqrar kúshin jumsawǵa qaratılǵan bolıp tabıladı. Máselen, qasıqtı uslaw, sorpanıń tógilip ketpewi ushın keseni durıs qoyıw, kóylektiń sádebin taǵıw hám sheshiw, shulıq penen tuflidi (tapochkanı) sheshiw.
Bizge belgili, balalardıń erkin oyınları menen sóylewdi rawajlandırıw arasında bekkem baylanıslılıq bar. Balalar oyınınıń jetilisiwi menen sóz de jetilisedi. Balalar erkin oyın háreketi dawamında oyınshıqlar menen hár qıylı háreketlerdi orınlaydı: quwırshaqtı qasıq penen awqatlandıradı, predmet (zat-buyımdı) hám onıń bóleklerin jaqsılap kórip shıǵadı, predmettiń túrin qol menen tekseredi. Mine, usı protsesste úlken adamlar qatnasıwı hám balalardıń oyınlarına basshılıq etiwi tiyis. Balalardıń oyınıńa basshılıq etkende sorawlar beriw usılınan paydalanıw maqsetke muwapıq boladı. Bul sorawǵa bala sóz benen juwap beredi yamasa háreketlerdi orınlap kórsetedi. Balalardıń juwaplarına qarap, úlken jastaǵılar kelesi sóylesiw mámilesi ushın jol tańlaydı.
Máselen, oyın waqtında qolaylı waqıttı tańlap, tárbiyashı baladan soraydı: «Karim, sen gerbishlerden ne qurdıń?». Bala:- «Úy». «Bul úyde kimler jasaydı?». Bala bul sorawǵa oyınshıqların (quwırshaq, qoraz, kúshik hám basqalardı) kórsetedi yamasa úndemey turadı. Eger bala sorawǵa durıs juwap berse, tárbiyashı soraw beriwdi dawam ettiredi: «Bul úyde jáne kim jasaydı? Úlken úy qurıw kerek pe eken?» Eger bala sózlerdi isletiwde qıynalsa, ol oynap atırǵan barlıq oyınshıqlarınıń atların aytıp beriwi kerek. Sózdi bir neshe ret izbe-iz tákirarlaw kerek. Soń oyındı shólkemlestiriw kerek, oyınshıqlardı kóshege alıp shıǵıw hám ol jerde qaldırmaw, úy jáne oyınshıqlar tuwralı qısqasha sóylesiw, sóylesiwdi eki-úsh márte tákirarlaw kerek.
Tárbiyashı balalardıń itibarın tartıw, qızıǵıwın oyatıw arqalı aqılıy rawajlanıwdıń tiykarǵı belgilerinen biri. Qızıǵıwshılıq háreketine tiykar saladı. Qızıǵıwshılıq sebepli kishkene bala shınıǵıwǵa ján-táni menen qatnasadı, onı sabırsızlıq penen kútedi, onnan quwanadı. Úlken jastaǵılardı tıńlawǵa, kórsetilip atırǵan predmetke dıqqat penen qarawǵa úyrengen bala belgili bir bilim kólemine iye boladı. Ol hár qıylı zat-buyımlar haqqında kóplegen maǵlıwmatlardı, yaǵnıy olardıń nege baǵdarlanǵanlıǵın, sırtqı kórinisin, ózgesheliklerin, túrin, reńin, úlken-kishiligin, kólemin, awırlıǵın, materialdıń sapasın hám basqalardı bilip aladı. Onıń túsinigi rawajlanadı hám jetilisedi.
Sonı jaqsı este saqlaw kerek, shınıǵıwlar balalarda jaqsı keypiyattı júzege keltiriwi tiyis. Balalarda shınıǵıw waqtında júzege kelgen jaqsı keypiyat, quwnaqlıq sezimleri balanıń bir jastaǵı dáwirinde sóylew tilindiń tabıslı rawajlanıwına tiykar bolıp, keleshekte tárbiyashı ushın úlken áhmiyetke iye boladı.
Tálimiy oyını menen shınıǵıwlardıń qızıqlı bolıwı hám sóylewdi jetilistiriwge baylanıslı wazıypalardıń tabıslı ámelge asırılıwında tárbiyashı tómendegi bilimlendiriw Tálaplarına ámel etiwi kerek:
1. Eger tálimiy oyını menen sabaqlar reje tiykarında shólkemlestirilse, jaqsı nátiyjelerge erisiledi. Tárbiyashı aldın-ala «Dáslepki qádem» baǵdarlamasınan sóylew tilindi rawajlandırıwǵa tiyisli bólimdi jaqsı úyrenip, materialdı sabaqlar boyınsha bólistirip shıǵadı. Oqıw materialın bólistiriwde izbe-izlik hám ápiwayılıqtan quramalılıqqa qaray barıw bilimlendiriw printsipin basshılıqqa aladı. Ayırım buyımlar hám oyınshıqlar menen tanıstırıwda ápiwayılıqtan quramalılıqqa barıladı. Bul wazıypanı orınlaw dawamında balalar bir waqıttıń ózinde predmetlerdi bilip alıwǵa, olardıń atın aytıwǵa, olar menen hár qıylı háreketlerdi islewge úyrenedi.
Dáslepki sabaqta balalar zat-buyımlardıń atın aytadı, al tárbiyashı aytqan nárseni kórsetedi, alıp keledi. Keyingi sabaqlarda bolsa áste-aqırınlıq penen zat-buyımlardıń atın durıs aytıwǵa, olardıń belgisine baylanıslı halda háreketler islewge úyretiledi.
Usı tárizde balalarda áste-aqırınlıq penen aqıl-oy, sóylew tilin rawajlanadı, qorshaǵan ortálıq haqqındaǵı bilimleri bayıp baradı.
2. Baǵdarlamadaǵı jumıs wazıypaları hám mazmunınıń tabıslı ámelge asırılıwında shınıǵıwlardı tákirarlaw Tálap etiledi. Belgilengen baǵdarlama wazıypaların topardaǵı barlıq balalar meńgeriwi zárúr. Biraq bir sabaq waqtında buǵan erisip bolmaydı. Sebebi, toparda hár qıylı ruwxıy ózgesheliklerge hám qábiletli balalar bar. Ayırım balalar bir sabaqtıń ózinde-aq zatlardıń atın tez aytadı yamasa olarda qanday da bir nárseni orınlaw tilegi payda boladı. Ayırım balalar bolsa aytılǵan nárselerdiń atın yaki is-háreketti uzaq waqıt dawamında bilip aladı.
Sabaqta iyelengen bilim hám tájiriybeler jeterli dárejede bekkem bolıwı, onnan balalar óz oyınlarında, kúndelikli tártip qaǵıydaların orınlaw waqtında paydalana alıwı kerek. Bunday nátiyjelerge bolsa shınıǵıwlardı tákirarlaw arqalı erisiledi. Shınıǵıwlardı bir kúnde eki márteden tórt mártege shekem tákirarlaw múmkin. Tákirarlaw baǵdarlamanıń mazmunı saqlanǵan halda, hár qıylı kórinislerde ámelge asırıladı. Máselen «Ájayıp qaltasha» bilimlendiriw oyınında balalardı zatlardıń ólshemin, úlken-kishiligin biliwge úyretiw ushın bir shınıǵıw sabaǵında úlken jáne kishi sharlardan paydalanıw múmkin. Ekinshi ret tákirarlaw shınıǵıwında bolsa úlken hám kishi quwırshaqlar tańlanadı.
3. QayTálawdan keyin de qıynalıp atırǵan balalar menen dara-dara túrde islesiw. Bul usıl topardaǵı barlıq balalar menen qosımsha qayta tákirarlawdan qutqaradı hám zerigiwdiń aldıń aladı. Shınıǵıw sabaǵınan keyin, bos waqıtta úlken jastaǵılar shınıǵıw sabaǵın waqtında materialdı ózlestiriwde qıynalǵan balalar menen jeke túrde shuǵıllanadı. Máselen, kubiklerdi ústi-ústine qoyıp, qurılǵan úydi buzıw, onı qaytadan qurıw, sonday-aq, oynap turıp ayırım sózdi yamasa seslerdıń birikpesin qayTálaw hám t.b.
4. Shınıǵıw sabaǵın emotsional` tárizde, tásirsheń etip ótkeriw. Shınıǵıwdı tákirarlaw arqalı topardaǵı barlıq balalarda bekkem bilim hám tájiriybelerdi payda etkennen keyin de, olarda shınıǵıw sabaǵına degen qızıǵıwshılıqtı saqlaw kerek. Úlken jastaǵılar olardan neni Tálap etse, solardıń bárin shın kewli menen orınlaw niyetin sóndirmew kerek. Bir jastaǵı balalarda ele erkli, isenimli kúsh jaqsı rawajlanbaǵan boladı. Basqasha etip aytqanda, qızıǵıwshılıq oyatpaǵan nárseni orınlawǵa ózin májbúr ete almaydı. Sonıń ushın tárbiyashı balalardaǵı bul ózgesheliklerdi esapqa alǵan halda, shınıǵıw sabaqlarında balalardıń dıqqatın ózine tartıwshı, olarda qızıǵıwshılıq oyatıwshı, sırtqı kórinisi menen tartımlı zat hám buyımlardan paydalanıw kerek. Atap aytqanda, súwretler reńli oyınshıqlar pútin, sınbaǵan, mayda taslar, sharlar, kubikler taza, sulıw hár túrli reńlerge boyalǵan bolıwı kerek.
5. Bilim beriw printsipleriniń tiykarǵılarınan biri-bul kórgizbeliliktiń sóz benen say keliwi. Bizge belgili, bir jastaǵı balalar átirapın qorshap turǵan zat-buyımlardı qollarına uslap kóredi, múmkin bolsa usı zat-buyımlar menen oynaydı. Tárbiyashı balalardıń bul ózgesheliklerin esapqa alıp, shınıǵıw sabaǵında kórgizbelilik usılınan keń paydalanadı, yaǵnıy zat-buyımlar kórsetiledi, olardı uslap kóriwge múmkinshilik beriledi, seyil etiw waqtında júk mashinası kórsetiledi, balalardı aynanıń aldıńa ákelip, jawın yamasa qardıń jawǵanın baqlattıradı.
Úlken jastaǵılar qalay miynet etiwin (kiyim-kensheklerdi utyuglep, balalardıń oyınshıqların ońlap atırǵanın hám basqalar) baqlaw ushın arnawlı shınıǵıw sabaqların shólkemlestiredi.
6. Shınıǵıw sabaǵında balalardıń belsene háreket etiwine imkaniyat jaratıw bir jastaǵı balalardıń sóylew tilinıń rawajlandırıwǵa unamlı tásir etedi. Máselen tárbiyashı balalar menen qápestegi qustı baqlap otırıp, ol tuwralı aytıp beredi. Shınıǵıw sabaǵınıń aqırında tárbiyashı balalardan qus qalay ushatuǵınıń kórsetiwin soraydı. Sonıń menen birge tárbiyashı balalardıń bólme ishinde qolların eki tárepke jayıp (qustıń qanat qaqqanıńday) juwırıp háreket etiwine imkaniyat beredi. Balalardıń háreket etiw belsendiligi barlıq shınıǵıw sabaqlarında birdey bolmay, al qoyılǵan wazıypalarǵa qarap, ayırımlarında kóbirek, bazılarında bolsa azıraq boladı.
7. Shınıǵıw sabaǵınıń dawamlılıǵı. Shınıǵıwdıń qansha dawam etiwi balalardıń sabaqtaǵı belsendiligine hám emotsional` jaǵdayına baylanıslı. Eger shınıǵıw sabaǵı dawamında olar háreket etiw imkaniyatına (stulınan turıp, tárbiyashı aytqan zat-buyımdı alıp kelse) iye bolsa, sabaqtı segiz-on minut dawam ettiriw múmkin.
Eger tárbiyashı balalarda sharshaw belgilerin sezse (olardıń belsendiligi tómenleydi, basqa nárselerge tez-tez alańlay baslaydı), sabaqtı tamamlawı hám balalarǵa erkin háreket etiw oynaw imkaniyatın beriwi kerek.
8. Sabaq hám tálimiy oyını durıs shólkemlestirilgende ǵana, ol tabıslı ótedi. Sabaq hám oyınlar kúndelikli tártipte ajıratılǵan arnawlı waqıt dawamında ótkeriledi: awqatlanǵannan keyin azanǵı saatta, seyil etiw waqtında, kúndizgi uyqıdan soń balalar awqatlanıp bolǵanda, kúndiz eki márte uyqılaytuǵın kishkeneler menen ekinshi shınıqtırıw waqtında shuǵıllanadı.
9. Balalardıń jası hám jeke ózgesheliklerin esapqa alıw jáne sabaq penen bilim beriwshi oyınlardı durıs shólkemlestiriwde úlken áhmiyetke iye. Balalar baqshasına ele jámáátlik turmısqa úyrenbegen yamasa sharayatqa ástelik penen beyimlesetuǵın balalar kiredi. Bir jastan bir jas altı aylıqqa shekemgi balalarda birgelikte háreket etiw tájiriybesi ele jetilispegen boladı. Sonıń ushın jıldıń basında sabaqlar dara-dara túrinde alıp barıladı. Tárbiyashı hár bir balanıń aldına kelip, reńli sharlardı kórsetiwdi usınıs etedi yamasa quwırshaqtı kórsetip, onıń menen sóylesiwge, oynawǵa shaqıradı. Tárbiyashı usı taqılette baqshaǵa jańadan kelgen balalardı sharayatqa úyretip baradı. Sonday-aq hár bir balanıń rawajlanıw dárejesin, ózine tán ózgesheliklerin bilip aladı, olar menen jaqınlıq, doslıq qatnasıqların ornatadı, isenimdi júzege keltiredi, sóylesiwge kirisiw tilegin oyatadı.