Balalardıń tilin ósiriw

1. Úsh jasqa shekemgi balalardıń rawajlanıwında sózdiń áhmiyeti
Erte jastaǵı balalardıń sóylew tilinıń rawajlandırıw máselesi pedagogikanıń áhmiyetli máselelerinen biri bolıp esaplanadı. Erte jastaǵı balalardıń sóylew tilinıń rawajlandırıw boyınsha uzaq hám kóp jıllar dawamında izertlew jumısları orınlandı. Bul másele boyınsha belgili ilimpazlar, ámeliyatshı-pedagoglar, metodistlerden Y.I.Tixieva, N.M.Shelovanov, N.M.Aksarina, N.F.Lasigina, Y.K.Kaverina, G.L.Rozengart-Pupko, G.M.Lyalina, V.A., V.A.Petrova, N.S.Karpinskaya, I.A.Panıńa, S.L.Novoselova, I.V.Zvorigina, I.M.Kononova, N.N.Palagina, M.I.Popova, I.I.Radıńa hám basqalar izertlew jumısların orınladı.
Balada sóylew tilin erte jastan-aq qáliplese baslaydı. Bul dáwirde iyelengen sóz balanıń keleshekte ana tilin jetik iyelewinde tiykarǵı dárek xızmetin atqaradı. Bala tuwılıwdan baslap átirapındaǵılar menen sóylesiw qatnasıqlarına kirisedi, bul qatnasıq arqalı ózindegi bar kúsh hám qábiletti rawajlandıradı.
Tárbiyashı-miyirbiyke bir jastaǵı balalardıń sóylew tilinıń jetilistiriwge qatań itibar beriwi hám onı rawajlandırıwǵa tiyisli barlıq jumıslardı sistemalı túrde shólkemlestiriwi kerek.
Erte jastaǵı dáwir balanıń fizikalıq hám ruwxıy jaqtan tez (intensiv) rawajlanıw basqıshı bolıp esaplanadı. Usı jasta oraylıq nerv sistemasınıń rawajlanıwında sezilerli ózgerisler júz beredi, miy fiziologiyalıq jaqtan jetilip boladı.
Máselen, eki jasında bolsa úlken adamlar miyi awırlıǵınıń jetpis protsentin quraydı.
Bala eki jasar dáwirinde anıq háreketlerdi qáliplestiriw ushın juwapker bolǵan oraylıq nerv sistemasınıń bólimi-kishi miy bes esege, eslew, aqıl-oy, sóz hám qıyal sıyaqlı ruwxıy protsessler hám ıqtiyarlı hárekettiń rawajlanıwı menen baylanıslı bas miy qabıǵınıń maydanı bolsa eki yarım esege úlkeyedi.
Fiziologlardıń ilimiy teoriyalarına bola, oraylıq nerv sistemasınıń funktsiyaları olardıń tábiyiy túrde qáliplesiw dáwirinde shınıǵıw islew hám tárbiyalanıwǵa jeńillik penen qayılshılıq bildiredi.
Balanıń úsh jasqa shekemgi dáwiri onıń sóylew tilini, aqıl-oyı hám biliw háreketiniń rawajlanıwı ushın eń qolaylı basqısh bolıp esaplanadı. «Usı dáwirge kelip miydiń sóylew bólimi anatomiyalıq jaqtan jetilisip boladı, bala ana tiliniń tiykarǵı grammatikalıq túrlerin iyeleydi, kóplegen sóz jıyıntıǵına iye boladı. Eger úsh jasqa shekemgi balalardıń sóylew tilinıńe jeterli itibar berilmegen bolsa ol waqıtta keleshekte jol qoyılǵan qáte jáne kemshiliklerdi saplastırıw ushın úlken kúsh jumsawǵa tuwra keledi»,-dep ataydı óziniń ilimiy miynetinde M.M.Koltsova
Balalar sóylewdi biraz keshigip iyelewi sebepli, olardıń sóylew tilinıńde sózlerdiń muǵdarı jetispeydi, grammatikalıq qáteler, sózdi aytıwında kemshilikler oǵada kóp boladı. Usınıń aqıbetinde bala óz pikirin basqalarǵa bildiriwge qıynaladı, átirapındaǵılar menen qarım-qatnasta bolıw imkaniyatları sheklenedi. Nátiyjede tárbiyashılar, ata-analar sóylew tilin usılında balalarǵa tálim-tárbiya beriw imkaniyatlarınan paydalana almaydı. Sonday-aq, sóylew tilindiń jeterli dárejede rawajlanbaǵanlıǵı balalardıń shaxs sıpatında hár tárepleme bárkamal insan bolıp jetilisiwlerine keri tásir jasaydı, yaǵnıy barlıq ruwxıy protsessler-túsiniw, eslew, dıqqat, pikir júritiw operatsiyaları, qıyal etiw rawajlanıwdan artta qaladı, olarǵa aqıl-parasatlılıq, ádep-ikramlılıq, estetikalıq, fizikalıq, miynet tárbiyasın beriw imkaniyatları shegaralanadı. Balanıń sóylewin bir jastan baslap tolıq túrde jetilistiriw salasında alıp barılǵan izleniwlerdiń nátiyjelerine bala, úlken jastaǵılardın bala menen jaqınnan qarım-qatnasta bolıp, qolaylı sharayatlar jaratıwı sóylew tilindi óz waqtında jetilistiriw imkaniyatın beretuǵın tárbiyalıq tásirdiń tiykarǵı túri bolıp tabıladı.
Erte jasqa shekemgi balalarda sóylewdi jetilistiriwdiń tayarlıq basqıshı.
Erte jastaǵı balalardıń sóylew tilinıńiń rawajlanıwı eki dáwirden ibarat:
1) Tayarlıq dáwiri. Bul dáwir erte jasqa shekemgi balalardıń ómirin óz ishine qamtıp aladı;
2) Sóylew tilindiń erkin rawajlanıw dáwiri. Bud dáwirge eki yamasa úsh jastaǵı balalar kiredi.
Balanıń tuwılǵannan keyin erte jasqa shekemgi dáwiri basqalarına salıstırǵanda az háreketli hám «sóz sóylemey» rawajlanıw dáwiri bolıp tabıladı. Bul dáwirde balanıń jetilisiwi hám rawajlanıwı shańaraq penen yaslidegi sharayatqa jáne tárbiyaǵa baylanıslı boladı. Lekin, solay bolsa da bul dáwir hár tárepleme tez rawajlanıw dáwiri bolıp esaplanadı.
Bala ómiriniń birinshi jılında balanıń hár tárepleme tárbiyasına úlken áhmiyet beriw hám tómendegilerdi ámelge asırıw tiyis kóriw, esitiw organları, seziw tásirsheńligi, emotsional`lıq sezimler arqalı balanıń jımıyıwın, kúliwin zat buyımlar menen háreket etiwin qáliplestiriw bolıp tabıladı.
Eki jasqa shekemgi balanıń ómirin tórt dáwirge bólip úyreniw kerek.
1.Tuwılǵannan eki yarım-úsh aylıqqa shekem;
2. Eki yarım-úsh aylıqtan bes-altı aylıqqa shekem;
3. Bes-altı aylıqtan toǵız-on aylıqqa shekem;
4. Toǵız-on aylıqtan bir jasqa shekem.
Bul dáwirdegi wazıypalar túrlishe bolıp, sol wazıypalar tiykarında sóylew tilindi jetilistiriwge tayarlıq jumısları alıp barıladı.
Sóylew tilinge tayarlıq dáwiriniń ózi úsh basqıshtan ibarat:
1.Qıshqırıp jılaw dáwiri (tuwılǵannan eki yarım-úsh aylıqqa shekem).
2. Bıldırlap sóylew dáwiri (eki yarım-úsh aylıqtan bes-altı aylıqqa shekem).
3.Til shıǵarıw dáwiri (bes-altı aylıqtan toǵız-on aylıqqa shekem, toǵız-on aylıqtan bir jasqa shekem).
Úsh jasqa shekemgi balalarda sóylew, iyelew protsessi eki dáwirden ibarat boladı.
1. Bir jastan bir jas altı ayǵa shekem;
2. Bir jas altı aylıqtan eki jasqa shekem;
Hár eki dáwirde de balanıń sóylew tilinıń rawajlandırıw boyınsha tómendegi wazıypalardı ámelge asırıw kózde tutıladı:
a) sózdi túsiniw hám eliklew tájiriybesin rawajlandırıw;
b) balalardıń sózligin bayıtıw;
d) sózdi átirapındaǵılar menen qatnas jasaw quralı retinde qáliplestiriw.
Bir jastan bir jas altı ayǵa shekemgi dáwirde sóylew tilindi rawajlandırıwdıń áhmiyetli wazıypası:
1. Balanıń úlken jastaǵılardıń sózin túsiniwin rawajlandırıw; 2. Úlken jastaǵılardıń sózine eliklew arqalı jetilisken sózdi rawajlandırıw;