Balalardıń tilin ósiriw

3. Balalardı súwretke qarap gúrriń etiwge úyretiw
Súwretke qarap gúrriń etiw illyustratsiyalı materiallar quramına kiredi. Tárbiyashı súwretler járdeminde balalardıń dógerek-átirap haqkındaġı kóz-qarasların keńeyttiredi, sana-sezimin rawajlandıradı, yadtı bekkemleydi hám sóylewdi bayıtadı. Sonday-aq, kóriw imkaniyatı bolmaġan zat hám hádiyseler menen tanıstıradı, olar haqkında bilimlerin anıqlaydı hám tolıqtıradı, joqarı ádep-ikramlılıq sıpatlardı (miynetke qızıġıw, ana-tábiyatqa muhabbat, óz doslarına sadıqlıq hám t.b.) qáliplestiriwge járdem beredi. Balalardı gúrriń etiwge úyretiw ushın zat hám buyımlardı súwretlewshi predmetli súwretlerden, syujetli súwretlerden, reproduktsiyalardan, peyzaj hám natyurmort, etyud súwretlerinen paydalanıladı.
M.M.Konıńa balalardı súwretke qarap gúrriń etiwge úyretiwdiń tómendegi shınıġıw túrlerin ajıratıp kórsetedi:

1. 
   Zat hám buyımlardı suwretlewshi súwretler boyınsha kórgizbeli gúrriń dúziw;
   
2. 
   Waqıyalı súwretler boyınsha kórgizbeli gúrriń dúziw;
   
3. 
   Waqıyalı súwretler tiykarında mazmunlı gúrriń dúziw;
   
4. 
   Waqıyalar izbe-izlikte keletuġın súwretler toplamı tiykarında gúrriń dúziw;
   
5. 
   Peyzajlı, natyurmort súwretler boyınsha súwretli gúrriń dúziw.
   

Tárbiyashı gúrriń etiw ushın súwret tańlawda tómendegi Tálaplarġa ámel qılıw kerek: a) waqıyalar ápiwayı bolıwı, balanıń jasına qarap waqıyanıń quramalasıp barıw printsipine boysınıw; b) mazmunı tárepinen balalardıń jasına hám sóylewiniń rawajlanıw dárejesine say bolıwı; v) balanıń qıyalın, oylawın, estetikalıq sezimlerin, baqlawshılıġın, sóylewin rawajlandırıwġa járdem beriwi; g) súwrette kórsetilgen zat-buyımlardıń kórinisi yaki waqıyanıń qanday da bir bólimlerinde haqıyqattı buzıp súwretlew halatları bolmawı.
Túrli jas toparlarında súwretke qarap gúrriń dúziwge úyretiw metodikası
Kishi topar. Bul toparda súwretke qarap gúrriń etiwge úyretiwge tayarlıq basqıshı ámelge asırıladı. Bul topar balaları ele óz pikirlerin bir-birine baylanıstırıp bayan ete almaydı. Olardıń sóylewi dialog kórinisine iye boladı. Bul jastaġı balalar súwrettegi zat-buyımlardıń atın, olardıń ayırım sıpatların hám háreketlerin aytıp beriw menen ġana shegaralanadı, bul balalarda túsiniwdiń jaqsı rawajlanbaġanlıġı, sóz toplamınıń kemligi, gáplerdi durıs dúze alıw kónlikpeleriniń qáliplespegenligi menen baylanıslı. Súwret boyınsha islewde tárbiyashınıń tiykarġı wazıypası tómendegilerden ibarat: 1) súwretti kórip shıġıwġa, ondaġı eń zárúr zattı seze alıwġa úyretiw; 2) súwrette kórsetilgen zat hám buyımlardıń atların aytıwdan áste-aqırınlıq penen baylanısqan sóylew ústinde (sorawlarġa juwap beriw hám onsha úlken bolmaġan gúrrińler dúziw) shınıġıwġa ótiw.
Balalardı súwretler menen tanıstırıw shınıġıwı túrlishe alıp barılıwı múmkin. Shınıġıw tiykarınan 2 bólimnen ibarat boladı:

1. 
   Sorawlar járdeminde súwretti kórip shıġıw.
   
2. 
   Tárbiyashınıń úlgi-gúrrińi menen juwmaqlaw.
   

Shınıġıw onsha úlken bolmaġan kirisiw sáwbeti menen baslanıwı múmkin. Onıń maqseti súwrette kórsetilgenler haqqında balalardıń kóz-qarasların anıqlawdan hám emotsional` keypiyattı júzege keltiriwden ibarat. Tárbiyashınıń sorawları shınıġıwdaġı tiykarġı metodikalıq usıllardan biri esaplanadı, sonıń ushın sorawlardı aldıńnan puxta oylap alıw zárúr. Balalarġa beriletuġın sorawlar túsinikli bolıwı hám oġan juwap beriwde qıyınshılıq tuwdırmawı kerek.
Kishi jastaġı balalar súwret tiykarında eki-úsh sózden ibarat bolġan gápler járdeminde gúrriń etip beriwge úyrenedi. Súwretti kózden keshiriw balalar sóylewiniń durıs hám anıq rawajlanıwına járdem beredi. Tárbiyashı, súwrette kórsetilgen zat hám buyımlardı hám waqıyalardı durıs aytıwın qadaġalap barıwı kerek. Tárbiyashı óz sóylew úlgisi, sorawları, kórsetpeleri menen balalarġa súwrette sáwlelengen nárse-buyımlardıń sıpat hám belgilerin anıq belgilewshi sózlerdi tańlawına járdem beredi.
Kishi toparlarda dáslepki súwretler ayrıqsha nárse hám buyımlar (oyınshıqlar yaki tanıs úy buyımları), úy haywanları, balalar turmısınan alınġan quramalı bolmaġan waqıyalar kórinisinen ibarat boladı. Shınıġıwdan soń súwret topar xanasında bir neshe kúnge qaldırıladı. Balalar jáne bir ret súwretti kózden ótkerip shıġadı. Aldıń kórmegen zatlardı kóredi, bir-birine pikirlerin aytadı. Tárbiyashı bunday kózden ótkeriwlerge basshılıq etedi, yaġnıy olardıń aytıp atırġan pikirlerin anıqlastıradı, qollap-quwatlaydı, xoshámetleydi.
Orta topar. Bul topar balalarınıń sóylewi jetilisedi, pikirlewi aktivlesedi, onsha úlken bolmaġan gúrriń dúze aladı.
Dáslep balalar tárbiyashınıń sorawları járdeminde gúrriń etip beredi. Bul balalardıń jámáát bolıp dúzgen yaki tárbiyashı hár bir balanıń birgeliktegi dúzgen gúrrińi bolıwı múmkin. Shınıġıwdıń aqırında tárbiyashı balalardıń barlıq aytqan pikirlerin ulıwmalastırıp, ózi tolıq gúrriń etip beredi.
Soń balalar tárbiyashınıń úlgi gúrrińin tákirarlaydı. Bul toparda tárbiyashınıń úlgi-gúrrińi balalardıń onnan kóshirme alıwları ushın beriledi. «Tap mendey etip gúrriń etip beriń», «Báreklla, meniń gúrrińimdi eslep qalıpsań», - dep tárbiyashı balalardı xoshámetleydi, yaġnıy usı toparda balalardan temadan shetke shıġıp ketpew Tálap etiledi. Úlgi gúrriń belgili bir Tálaplarġa juwap beriwi kerek.
Orta topar balaların zat-buyımlardı sáwlelendiriwshi hám waqıyalı súwretler boyınsha kórgizbeli gúrriń dúziwge úyretiw múmkin. Tárbiyashı balalardı óz gúrrińinde sózligindegi sózlerden, kelbetlikten, anıqlawıshıdan, feyil hám t.b.lardan keń paydalanıwġa úyretiwi kerek. Balalar súwretler boyınsha súwretli gúrriń dúziwge (bir yaki bir qansha zat-buyımlardıń yaki ob`ektlerdiń sıpatları, ózgeshelikleri, xarakterleri haqqındaġı gúrriń) úyrenip alġannan soń waqıyalı súwretler boyınsha waqıyalı gúrrińler dúziwge úyretiledi. Balalar tárbiyashı járdeminde súwretli xarakterge iye bolġan baylanısqan gúrriń dúzedi. Bul áste-aqırınlıq penen balalardı erkin ráwishte waqıyaġa sáykes gúrrińler dúziwge járdem beredi.
Úlken toparda balanıń belsendiligi asadı, sóylewi jetilisedi, túrli súwretler boyınsha erkin gúrriń dúze aladı. Súwretlerden paydalanılġan shınıġıwlarda olardıń mazmunıńa qarap hár qıylı wazıypalar koyıladı: 1) balalardı súwretlerdiń mazmunıń durıs túsiniwge úyretiw; 2) sezimlerdi tárbiyalaw (súwretlerdiń mazmunıńa qarap anıq rejelestiriledi: tábiyatqa muhabbat, kásip-ónerge húrmet hám t.b.); 3) súwretler boyınsha baylanısqan gúrriń dúziwge úyretiw; 4)sózlik toplamın keńeytiw hám aktivlestiriw (balalar yadıńda saqlawı lazım bolġan jańa sózler yaki anıqlanıwı hám bekkemleniwi lazım bolġan sózler aldıńnan anıq rejelestiriledi). Úlken toparda balalardı gúrriń etiwge úyretiw protsesinde tárbiyashınıń basshılıġı ózgeredi. Endi ol ózi qatnasıwshılıqtan baqlawshı roline ótedi, zárúr bolġanda ġana aralasadı. Úlken topar balalarınıń gúrrińine úlken Tálaplar qoyıladı: waqıyalardı tikkeley baylanıslı túrde, grammatikalıq tárepten durıs frazalar dúzip bayan etiw; til qurallarınıń (háreketlerdi, sıpatlardı, jaġdaylardı hám t.b.lardı anıq belgilew) erkinligi, obrazlılıġı, bir maqsetke qaratılġanlıġı, tapsırmanı bala tárepinen sanalı tárizde ańlaw, onı durıs orınlawdıń tiykarġı shártlerinen biri bolıp esaplanadı. Bul táreplerge tárbiyashınıń basshılıq etiwi júdá úlken áhmiyetke iye, ol tapsırmanı túsiniwge hám durıs orınlawġa járdem beredi. Tárbiyashınıń úlgi-gúrrińi, ásirese, mektepke tayarlaw toparında olardıń gúrriń qıla alıw uqıplılıġın jáne de joqarı dárejede rawajlanıwı ushın tiykarġı qural bolıp xızmet etedi. Tárbiyashı baladan úlgi-gúrrińniń tap ózin tákirarlawdı Tálap etip qalmastan, al jetilistirip, ózgertip, ulıwmalastırılġan halda, ádebiy obrazlardan paydalanıp gúrriń etiwdi Tálap etedi. Úlgi kóbinese súwrettiń bir bólegi ushın tiyisli bolıp, ol basqa bólimler júzesinen erkin gúrriń dúziw imkanın beredi. Mektepke tayarlaw toparında tárbiyashınıń úlgi-gúrrińi, toparda súwrettegi mazmundı baylanısqan halda bayan etiwge qıynalatuġın balalar bolsa ġana usınıs etiledi. Bunday shınıġıwlarda gúrriń rejesin beriw, gúrriń mazmunıń hám izbe-izligin aytıp turıwdan paydalanıw jaqsı nátiyjeler beredi.
Úlken toparda súwretke qarap gúrriń dúziwdiń barlıq túrlerinen paydalanıladı: zat - buyımlardı sáwlelendiriwshi hám waqıyalı súwretler boyınsha kórgizbeli gúrriń dúziw; peyzajlı hám natyurmortlı súwretler boyınsha kórgizbeli gúrriń dúziw; cúwretler seriyaları- toplamları boyınsha, máselen, «Biziń jer maydanshámız qısta hám jazda» gúrrińin dúziw.
Cúwretler toplamı boyınsha gúrriń dúziw kónlikpelerin qáliplestiriwde tómendegi usıllar járdem beredi: jámáát bolıp gúrriń dúziw – dáslep baslanıwın tárbiyashı dúzedi, balalar tamamlaydı; bir bala baslaydı, basqası dawam etedi.