Balalardıń tilin ósiriw

Balalardıń sózligin anıqlaw hám bekkemlew. Balalardıń sózligindegi sózlerdi bekkemlewge tárbiyashı ayrıqsha itibar beriwi zárúr. Bul wazıypa mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalardın jas hám individuallık ózgesheliklerin esapka algan halda ámelge asırıladı. Baqsha jasındaǵı balanıń sózliginde sózlerdiń bekkem ornalasıwı ushın onı bir neshe ret qayTálaw zárúr.
Balanıń esinde qıyınshılık penen bekkemlenetugın quramalı sózlerge tómendegiler kiredi: 1) ulıwmalastırıwshı sózler: úy haywanları (at, sıyır, qoy, eshki, eshek); mebel (stul, stol, divan, astaxta, shkaf); ayaq-kiyimler (tufli, botinka, tapochka, gewish); ıdıs-tabaqlar (tarelka-kese) hám t.b.; 2) abstrakt sózler (tım-tırıslıq, sarǵısh, tazalık, gózzallıq); 3) belgilerin bildiriwshi sózler (edir-budır, tıp-tınıq, turıshlı, qalalı, temirdey) hám taǵı basqalar.
Seslik jaǵınan qıyın aytılatuǵın sózler (trolleybus, motoroller, ekskovator,eskalator, kirpitiken, avtobus, termometr, komplekt, kompot, televizor, plastmassa) menen erkin ózlestiriliwi qıyın bolǵan sózler bir neshe márte qayTálanadı, balalarǵa dáslep birgelikte, sońınan dara-dara qayTálaw usınıs etiledi. Máselen, «Mınaw tarelka, bizde tarelkalar oǵada kóp, házir náwbetshi bes tarelka alıp keledi. Házir aspaz apamız tarelkaǵa awqat salıp beredi…»
Balanıń sózligin bekkemlewden tısqarı basqa wazıypa, yaǵnıy sóz mánisin anıqlaw da sheshiliwi tiyis. Balanıń turmıslıq tájiriybesi jeterli bolmaǵanlıǵı ushın ayırım sózlerdiń mánisin tez ózlestire almaydı. Bul process uzaq dawam etip, pútin mektepke shekemgi tárbiya jasın óz ishine qamtıp aladı.
Máselen balalar «stol» sózinen erte paydalana baslaydı. Olar bul sóz úskene, buyımnıń atı ekenligin biledi, «stol», «awqatlanıw» mánisinde de isletiliwin (Akmaldıń tuwılǵan kúnıńe barǵanımızda «stol»ı jaqsı edi, yaǵnıy dasturxanda barlıq awqatlıq zatlar bar edi, jaqsı kútti) sońınan bilip aladı. «Bayram» sóziniń mániside úzliksiz teńlestirip barıladı: kishi jastaǵı bala «bayram» sózin sezimTállıq (emocionallıq), quwanısh demleri mánisinde túsinedi. Úlken jastaǵı bala bolsa «bayram» (ǵárezsizlik bayramı yamasa nawrız bayramı) bul pútkil Ózbekstan xalqı shadlıq, quwanısh penen belgileytuǵının túsinedi.
Bunnan tısqarı, balalardıń akıl-oyı (pikirlewi) óziniń anıqlıǵı, kórgizbeli bolıwı menen úlken jastaǵılardıń aqıl-oyınan ajıralıp turadı. Olar eń dáslep, anıq sózlerdi ózlestiredi. Balalardıń sózliginde ulıwma túsiniklerdi bildiriwshi sózler bolıp, olardan nadurıs paydalanadı, yaǵnıy usı sózlerdiń mánisi shegaralangan halda túsiniledi. Sonıń nátiyjesinde balalar menen tárbiyashı arasında túsinbewshilikler kelip shıǵadı hám balalar tárbiyashınıń sózlerin túsinip úlgermeydi. Sol ushın tárbiyashınıń tiykarǵı wazıypası balalardıń jasına sáykes sózlerdi tańlap, olardıń mánisin túsindiriwshi, zat-buyım jáne hádiyselerdiń atların durıs aytıw kerek. Juwmaqlap sonı aytıwımız kerek, tárbiyashı qanday túrdegi shınıgıw sabaǵın ótse de álbette jańa, balalar tárepinen erkin túrde ózlestiriliwi qıyın sózlerdi balalardıń sózliginde bekkemlewi hám olardıń mánisin ayrıqsha túsindiriwi shárt. Máselen, orta jastaǵı toparda (baǵdarlama tiykarında) «Góruǵlı» dástanınan úzindi oqıp atırǵanda (kórkem ádebiyattı oqıp beriw shınıǵıw sabaǵı) tekste «bayTál» sózi ushırasadı. Bala bul sózdi birinshi ret esitip atırǵan bolıwı múmkin. Tárbiyashı «bayTál» bul ana at ekenligin balaga túsindirip, Balanı («Góruǵlını») emizip turǵan attıń súwretin balalarǵa kórsetiwi hám «bayTál» sózin bir neshe márte qayTálaw usılınan paydalanıp, balanıń yadında bekkemlewi kerek.
Usı tárizde dástannıń tekstindegi «jılqıshı», «jılqıman», «atlaw», «gúbi» sıyaqlı sózlerdiń mánisi de túsindirilip, bekkemlenedi.
Balalardıń sózligin jetilistiriw. Tárbiyashı balalardıń sózligin bayıtıp ǵana qoymastan, sózliktegi sózlerden orınlı paydalanıwǵa da úyretip barıwı, sóz arqalı aytılatuǵın pikirlerdi anıǵıraq bildire alıw kónlikpesin payda ete alıwı kerek. Balalardıń sózligin jetilistiriwdiń mazmunı hár bir toparda olardıń jası menen jeke ózgesheliklerin esapqa alǵan halda «Balalar baqshasında tálim-tárbiya baǵdarlaması»nda bayan etilgen.
Balalardıń sózligin jetilistiriw-bul balalar tárepinen mánisin anık túsingen halda paydalanatugın sózler muǵdarınıń artıp barıwı bolıp tabıladı.
Hár qıylı háreket túrlerinde (shınıǵıwda, oyın, miynet, turmıslıq xızmet hám kúndelikli tártip processinde) balalardı óziniń sózlik baylıgınıń paydalanıwǵa úyretiw, olardıń anıq sóylewin jetilistiriw- bul balalar tárepinen mánisin anıq túsingen halda paydalanatuǵın sózler muǵdarınıń artıp barıwı bolıp tabıladı.
Hár qıylı háreket túrlerinde (shınıǵıwda, oyın, miynet, turmıslıq xızmeti hám kúndelikli tártip processinde) balalardı óziniń sózlik baylıǵınan paydalanıwǵa úyretiw, olardıń sóylewin jetilistiriwdiń zárúr shárti bolıp tabıladı. Sebebi, tildi onnan paydalanıw processinde ǵana iyelew múmkin. Balalardıń úlken jastaǵılar menen sóylesiw qatnasıǵı olardıń sózligin jetilistiriwde qunlı usıl bolıp esaplanadı. Sonday-aq, tapsırmalar beriw yaǵnıy metodika bólmesine barıp, úlken tárbiyashıdan didaktikalıq (bilimlendiriw) oyınshıq yamasa súwret sorap keliw; seyil tuwralı nyankasına aytıp beriw; Atı ne? Reńi qanday? Qanday materialdan islengen? Ne ushın kerek? sıyaqlı sorawlar beriw; balalarǵa belgili bolgan sózlerdi tikkeley aytıp, yadıńa túsiriw uqsaslıq boyınsha (buyımlardıń xızmetine qarap) jańa sóz jasaw (qant ushın qant salǵısh, sút ushın sút ıdıs); ob`ekt ushın hám kelbetlik jáne feyillerdi tańlaw (qanday gúrriń? –kúlkili, zawıqlı, ertekke uqsas); tárbiyashı tárepinen qaldırılıp ketken sózlerdi tawıp aytıw hám tolıqtırıw (onıń iyneleri qısta gúmistey; ayıwlar arbada sil…-silkinedi) sıyaqlı usıllardan paydalanıp balalardıń sózligin jetilistiriw múmkin.