Balalardıń tilin ósiriw

15-tema. Mektepke shekemgi jastaǵi balalardıń qorshaǵan ortálıqtı biliwinde sóylewdi rawajlandırıw texnologiyası.
Jobası:
1.Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw processinde sóylewdi rawajlandırıw
2. Qorshaǵan ortálıqtı biliwinde balalardıń sóylewin rawajlandırıw boyınsha shınıǵıwlar


Tayansh sózler: sinonimler, omonimler,jeke qábilet, jeke ómir, qorshagan ortálıq, rawajlandırıw, texnologiya.


1.Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw processinde balalar sóylewin rawajlandırıw
Mektepke shekemgi jastaǵı balanıń sóylewin qáliplestiriwde
sóylew dialoglıq sóylew hám monologliq sóylewdi rawajlandırıwga arnawlı itibar beriw zárúr boladı.
Mektepke shekemgi jastaǵı balanıń sóylewin qáliplestiriwde, rawajlandırıwda sóyley biliw dárejesin kóteriw mektepke shekemgi tálim sisteması metodistleri aldıńda turgan tiykargı waziypalardan esaplanadı, balalar sóylewin rawajlandırıw ushın anıq bir sistemada is alıp barıw maqsetke muwapıq boladı.
Bunıń ushın mektepke shekemgi jastaǵı balalarda baylanıslı sóylewdi qáliplestiriwde til ósiriw dástúrin keń en jaydırıw hám onı bir pútin process sıpatında tárbiya sistemasına kiritiw hám mazmunın belgilew zárúr.
Máselen: Birinshiden, Jumbaqlar - xaliq folklorindaǵı basqa janr túrlerı siyaqlı áyyem zamanlardan berlı xaliq danaliǵinan dóregen. Ol Tálay dáwirdegı ata-analardiń bala waqtindaǵı aytqan hám sol jumbaq arqalı hár qiylı qubilislarǵa diqqat bólgen. Sirlı uǵimlar arqalı balalar turmis álemlerin oylap pikir júrite biliwge úyrengen. Janr retinde ol balalardiń ruwxiy Tálabina sáykes ádebiy qurallardiń biri.
Jumbaq ta jańiltpash hám balalar qosiqlariniń«ótirik óleń» «ótirik ertek» túrlerine túr jaǵinan usaǵan menen mazmunliq jaqtan ádewir ótkirlesip keledi.
Tirı hám ólı tábiyattaǵi qubilislarǵa oy jiberiw pikir júritiw jasirilǵan hár túrlı sirlardı ashiw, qoyilǵan sorawǵa dál juwap tabiw boyinsha balalardı álwan-álwan turmis qubilislarin oylap kóriwge qiziqtiradi. Bul oylawlar aqilin rawajlandiriwǵa tásir jasaydi, sezimin kóteredi.
Jumbaq degen sóz birikken ekı sózden quralip «Jum-jasiriw», -«baq-qara» degen mánıńı ańlatadi. Jumilǵan jasirilǵan zatqa qara usinı izlep tap degendı bildiredi.
Jumbaqtiń juwabin tabiw ushin balalar oylaw menen azda bolsa hár qiylı zatti, adamdı, jerdı, aspandı, ósimlikler hám haywanat dúńyasin úy xojaliq uǵimina salistirip olardı kóz aldıńan birim-birim ótkerip ózine ishten dodalap jetı ólshep bir kesetuǵin sheshimge ákeletuǵini aniq. Usilar arqalı jumbaq balalardiń aqil oyin túsinigin keńeytip rawajlandiriwǵa tásir etedi. Jumbaqtiń waziypası buniń menen sheklenbeydi. Bul jumbaqlar balalardiń oy-órisin ósiriwge tásir etse, ekinshı tárepten búgingı balalar ádebiyatina jana janrliq tur alip keledi. Ushinshiden balalardiń turmisı menen baylanislı aytiladi.
Kózlerı bar dóńgelek.
Katar turar óńirde.
Kiymińdıqawsirip,
Tońdirmaydı ómirde (sádep).

Ozı dánnen tuwilǵan

Belı bekkem buwilǵan
Úy ishinde sipiriq
Aldıńa túsip juwirǵan (sipse).
h.t.b. da zatlar balalardiń oylaw uqipliliǵiniń ósiwine, duńya taniminiń keńeyiwine óz tásirin jasaydi. Balalar usilar tiykarinda dúńyaniń hár qiylı quramalı ekenıń túsinedi.
1) Balalar tárbiyasina jumbaqtiń paydaları qanday ekenıńe ser salsaq onda bul sirttan qaraǵanda balalardiń soraw juwap túrindegı kúndeliklı oyinıńday kórinedı, al shinıńda onińbalalar dúńyasina keletuǵin paydasina názer salsaq onda balalardińózlerı aytisqan onda jumbaqtan ózleriniń aqil oyin sezimin pámin rawajlandirip atirǵanıń bayqaymiz. Ekinshı jaǵinan balalar jumbaq arqalı ózleriniń qiyal súriwlerine de qiyaliy hádiyselerdı oylap tabiwina da keń múmkinshilikler aladi. Balalar ádebiyatinda jumbaqlar usı jaǵinan da áhmiyetlı bolip tabiladi. Jumbaqtiń taǵi bir ózgesheligi-ol hár bir baladan tereńirek oylaydı Tálar ettiretuǵin janr túri.
Ekinshiden: Xaliq awiz ekı ádebiyatindaǵı janrdiń bir túrı jańiltpashlar dórelgen. Jańiltpash balalardı duris sóylewdı óz sesı menen duris aytiwǵa tilin shiniqtiriwǵa til tamirlarin qaytimlarin rawajlandiriwǵa úyretedi. Sonlaqtan da jaqiltpash fol`klorda ilayiqlı orin iyeleydi. Ol házirgı dáwirde de úlken áhmiyetke iye jańiltpashtı xaliq tek balalarǵa ǵana úyretip qoymastan onı xaliq otirispalarda geshteklerde de aytisip kewil xoshlap kúlisip, sherlerin tarqatip qosiq qatarlarin shatastirip ústi-ústine usas espelenip izbe-iz tógilip keletuǵin sózlerden jańilǵan yamasa tilı aylanbay qalǵan jigittińde qizdińda ústinen házillesip kúlisken. Olardı dúzetiwge Tálaplangan.
Al ata-babalar bolsa balalarina jańiltpash aytip berip olardińaljasqan jerlerin qiziq kórip ózlerıde kewil kóterip kúlisken. Nátiyjede jańaltpash adamlardı kúldiriw til qaytimin rawajlandiriw ǵana emes al oylawǵa oylanip aljaspay sóylewge qosiq qatarlarin buzbay yadlawǵa hám esitkenıń umitpaytuǵin qatıqulaq boliwǵa tárbiyalaytuǵin fol`klorliq shiǵarma.
Balardiń tilı jas waqtinan rawajlana úlkeygende oniń tilı shúljiń bolmaydi. Eseygende adamlardiń oylawı menen sóylewı teńdey bir-birı menen birlikte xizmet atqaradi. Tutliqpa bolmaydi. Erkelep ósip eseygenshe «R» sesin «iy» yamasa «il» sesı menen shatastiradi. Tildiń shúljiń bolip ádetlenip ketpewiniń aldıń aladi.
Xaliq sonliqtan da jańiltpash aytip balalardı jas waqtinan-aq xaliq usilı arqalı duris sóyletken.
Úshinshiden: Qaraqalpaq xaliq naqilları hám maqallarinda ádebiyatshı ilimpazlardiń tastiyiqlawı boyinsha tematika oǵada keń.
Onda el xaliqtiń birligi, miynet etiw hám ómir súriw, sóz úyreniw hám bilim aliw haqiyqatshıl boliw, qayirqom hám miyrimlı boliw, adamgershilikli, qásiyetlı boliw, den-sawliqtı saqlaw, bir-birewi menen óz-ara qatnas jasaw, watandı súyiw, márt, batir boliw, tárbiya, tazaliq, tábiyat qubilisları hám basqa da turmis tirishliklerı haqqinda jiynalǵan danishpanliq wásiyatları bar.
Sonliqtan naqil hám maqallardiń mazmunı oǵada tereń boladi. Sózlerı qonimli, ushqir, yadta saqlawǵa jeńil. Olar balalardiń keleshegine násiyat beriwde, joqarı adamgershilik ruwxta tárbiyalaw protsessinde balalar ádebiyatinda ayriqsha orinda iyeleydi, degenimizdiń mánisıde usinan ibarat.
Naqil hám maqallar oqiw tárbiya jumisinda oqitiwshiniń bolsin, ata-ananiń yamasa jası úlken aqsaqallardiń bolsin ótkir, ushqir oylı násiyat quralları boladi. Hár bir tárbiyashiniń (muǵallim, ata-ana, h.t.b) aytayiq «bilegı kúshlı birdı jiǵadi, bilimlı kúshlı mińdı jiǵadi» dep aytqanıńday ózı bilimge umtiliwdiń oniń ushin «iyne menen qudiq qazǵanday», erinbey oqiy beriwdiń «háreketke bereket» dep háreket ete beriwdiń nátiyjesinde iygiliklı iske, alǵa órley beriwge bolatuǵinıńa jas óspirimlerdiń isenimin arttiradi. Naqil-maqallar turmista ushiraytuǵin «Toqsan awiz sózdiń tobiqtay túyini». Pikirı júdá jiynaqli, iqshám hám tásirlı etip bere biliwı jaǵinan naqil-maqallardan tereń mánilı sheber qurilǵan sózdı tabiw qiyin. Ol awizekı xaliq dóretpesiniń en ótkir hám tárbiyaliq mánisı kúshlı túri. Olar waqittiń ótiwı menen qurip ketpesten biziń kúnimizge de úlken qiziǵiwshiliq penen qollanbaqta, maqallar danishpanliq pikir bayliǵin kórsetedi. Naqil maqal ekı túrlı aTálǵanı menen xaliq onı ekige ayirip otirmaydi, al kelgen jerinde ekewinde ayta beredi. Buniń ózı olardiń aralariniń bir-birine jaqinliǵin kórsetedi.
Bulardiń shiǵiwı hár túrlı dáwirge, waqiyalarǵa, adamlardiń kún kóris tirishligine, kásiplerine kóz-qaras ózgesheliklerine baylanisli. «Uyada nenı kórseń ushqanda sonı kóreseń». Sonday-aq pikir geyde awıspalı mánide ushirasadi. Naqil maqallardı qollaniw biziń tilimizde de kóplep ushirasadi, hám bular pikirdı ótkirlestirip, birew ushin taptirmaytuǵin usil. Ol shayirdiń shiǵarmalarin da jiyı ushirasadi.
Barliq xaliqlardiń awizekı dóretpelerinde bolǵan siyaqlı qaraqalpaq xaliq awizekı dóretpeleriniń úlken bir tarawin naqil maqallar quraydi. Naqil maqallar xaliqtiń ásirler boyı puxTálap, kir juqtirmay atadan balaǵa, góneden jańaǵa ótkerip saqlap kelgen hasil ǵáziynesi. Onı ózleriniń miynet tájriybeleriniń tat baspaytuǵin (tınıq) ıretinde jetistirilgen. Naqil maqallar kóbinese poetik formaǵa iye boladi. Sonliqtan olar mázı aytila beretuǵin jay sózlerdey shubalańqı bolmaydi.
Tórtinshiden: Ertek qaraqalpaq xaliq awizekı dóretpeleriniń bay janrlariniń birı bolip ertek «ertedegı sóz» degendı bildiredi. Ertekler áyyem zamannan baslap házirgı kúnge shekem xaliq arasinda dórelip, taralip hám aytilip keledi. Ertekler mazmunıńiń hayran qalarliq uliwlaǵi, xaliq arasinan shiqqan kórkem sózge usta adamlardiń asqan sheberligı haqqinda bildirip turadi. Túrkiy sózlerdiń túsindirme sózliginiń avtorı Maxmud Qashǵariy ertek sóziniń mánisin «haslıbir nársenı áńgime qiliwdan alinǵan» dep kórsetedi. Durisinda da ertek degen burinda bolǵan, bolmaǵan waqiyalar tuwralı qiyal menen toqilǵan, óz aldıńa kórkemlik ózgeshelikke iye, belgilıbir syujetke, belgilı bir obrazlarǵa qurilǵan awizekı prozaliq dóretpe.
Túrlı jániwarlardiń ómirinen, adamlardiń oylawinan, qiyalinan alinǵan fantastikaliq-qiyaliy ertekler bar.
Biz joqarida sóz etken ertektegı jaqsı obrazlar, jaqsı qásiyetler balalardı el-xalqin watanıń súyiwge, adamgershilik dosliq ruwxinda tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye. Bul erteklerdı oqip otirip balalar usinday qaharman boliwǵa, márt, aqillı boliwǵa Tálpinadi. Qiyaliy ertekler balalardiń ilmiy dóretiwshilik oylarin ósiriwge de tásir etedi. Ózleriniń táǵdirlerin birlikte oylap, oniń ushin balalarin mártlikke, dosliqqa, aqirinda jaqsı abadan ómir súriwge shaqirip tárbiyalaǵan. Adamlar erteklerdı balalarina aytip bergen, balalar ushin aytqan. Bul xaliqtiń ózlerinińde ármanı bolǵan, sonliqtan erteklerdiń kópshiliginde turmis máselelerı kórkem túrde óziniń xaliqliq ornıń tabadi. Balalar sezimı boyinsha ózlerine tanis emes zatlardiń hámmesin biliwge qushtar keledi. Xaliq ta balalardiń usı minez-qulqin bilip, haywanlar haqqindaǵi ájayip erteklerdı dóretken. Balalar haywanlar haqqindaǵi erteklerden de óziniń turmisı ushin sabaq alip, ómirdiń hár qiylı soqpaqlarinan súrinbey jol tawip júriwge úyrenedi. Balalar jolbaris, qasqir, túlki, ashkóz saǵal, túye, eshek, iyt, pishiq, tasbaqa, shayanlar jónıńde keń túsinikler aladi. Erteklerde unamlı qaharmanlar bárháma óziniń dushpanları ústinen jeńiske erisedi, onı qara kúsh penen emes, al qiyaliy erteklerdegidey aq hiylekerlik tapqirliq sheshenlik penen jeńedi. Álbette bul retlı jerinde usinday hiylekerliktı tapqirliqtı sheshenliktı shaqqanliqtı ushqir sezimliliktı balalarǵa úyretiwden ibarat.
Shayirlar xaliq ertekleriniń tiykarinda jazǵan poemalarinda waqiyalardı shashiratpay iqshám etip beredi. «Tirna menen jilan» ertegı balalardiń oqiwǵa iqlas qoyiwinda belgilı orin iyeleydi. Ertektiń kirisiwinde shayir:
Balam sirá hádden aspa.
Húrmet kerek ǵarrı-jasqa.
Jaslayıńnan ádeplı bol.
Jamanliqqa ayaq baspa.- dep násiyat beredi.
Ertekte bir kóldegı suwda haywanlardiń taza qanıń sorip, azap bergen uw jilandı kórgen tirna onı qorqitadi. Qoriqqan jilan tirnanı kótermelep, maqtap jarasiqlanip qonaqqa shaqiradi. Tirna endı jilan basqalarǵa azap bergendı qoydı dep oylaydi. Tirnaǵa aspanǵa sáwirmelekshı ekenıń aytip, tirna kelisim beredi. Ol jilandı ayaǵina orap ushadi. Jilan jamanliq oylap tirnaǵa tisin batirip, alqiminan oraydi. Tirna jilanniń niyetin bilip, silkinip túsirip jiberedi, jilan tasqa túsip óledi. Bunnan shayir geypara dushpanlardiń jaqsiliqqa jamanliq etetuǵinıń balalarǵa násiyatlamaqshı boladi.
Qosiq jaslardı miynetke tárbiyalaydı. «Erinshek» qosiǵinda Esen degen bala úyge bergen tapsirmaǵa tayarlanbaydi, erteńine sabaǵinan «eki» aladi. Usı waqiyani:
Erinsheklik adamǵa
Ómirinde dos bolmas
Erinshektiń bahasi
«Eki» bolar «bes» bolmas.
Dep shayir tásirlı juwmaqlaydi.
Balalar tek baqlap gana qoymastan, bálki predmetlerdi, olardıń bóleklerin, elementlerin kórip, miynet etiw processinde biraz túsiniklerge iye boladı. Kórip-bilip turgan nárseleri haqqinda pikir júritip biliwi kerek.
Bugan erisiw ushın tárbiyashı aldına salıstırıw, ajıratıw, ulıwmalastırıw, analiz hám sintez hám usı sıyaqlı usıllardan paydalanıw waziypası qoyıladı.
Bulardan tısqarı úyreniw processinde mektepke shekemgi úlken jastagı balalardı miynettiń olar ushın qolaylı bolgan túrleri (salmalardı tazalaw, tereklerdiń túbin jumsatıw, gúllerge qaraw h.t.b) ga itibar qaratıw lazım.
Bunday etip miynetke úyretiw sonıń menen baylanıslı , adam nenidur óz qolı menen islese ol ózi ushin qádirli boladı.