Balalardıń tilin ósiriw

2. Qorshaǵan ortálıqtı biliwinde balalardıń sóylewin rawajlandırıw boyınsha shınıǵıwlar
Balalar sóylewin rawajlandırıwda jobaga tómendegi temalardı kiritsek maqsetke muwapiq boladı:
1. Qorshaǵan ortálıq hám ana watan.
-«Qaraqalpaqstan – meniń Watanım».
-1-sentyabr –Gárezsizlik kúnı.
-Nókis teatrları
-Semyamız shejiresi
-Shańaragım-maqtanıshım
-Ana tilim-janim tilim
-Til bilgen –el biledi
-Úlkemiz tábiyatı
-Qońsilarimiz
2.Bayramlar, seyiller,úrip-ádetler
-Jańa jil bayramı
-Analar bayramı
-Nawrız bayramı
-Eslew hám qádirlew kúni
-Gárezsizlik bayramı
-Watan qorgawshıları kúni
-Meniń ajagam ásker
-8-dekabr Konstituciya kúni
3. Kásipler haqqinda magliwmat
-Doktor bolsam deymen
-Anam-múgállim
-Diyqanlarga sálem
-Sharwalar kimler?
-Sawinshilar haqqinda.
-Pillekerler miyneti.
-Qurılısshılar kimler?
-Ala tayaq uslagan kim boldı eken?
-Men elimdi qorgayman.
4. Balalar oyınları.
-Aq terekpe, kók terek
-Áwelemen-dúwelemen,
-Bes tas oyını
- Hákke qayda?
-Qasharman
Joqaridagı temalardiń hár biri balalardıń qorshagan ortálıq haqqindagı bilimlerin bayıtıw menen birge, baylanıslı sóylewdi rawajlandırıwga hám xızmet etedi.
Balalardiń sóz baylıgı kórgen, baqlagan nárseleri, waqiyaları tiykarında artip bara beredi degen juwmaqqa keldik.


16-tema. Qorshaǵan-ortálıq penen tanistiriw barisinda balalar tiliniń rawajlaniwi.


Reje:
1. Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıwdıń áhmiyeti, balalar tárepinen sózlikti ózlestiriw ózgeshelikleri.
2. “Dáslepki qádem” baǵdarlaması boyınsha hár qıylı jastaǵı toparlarda alıp barılatuǵın sózlik jumıs


1. Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıwdıń áhmiyeti, balalar tárepinen sózlikti ózlestiriw ózgeshelikleri.
Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw hám sózlik penen islesiw balalar baqshası tárbiyashılarınıń aldına qoyılǵan eń áhmiyetli wazıypalardan biri. Mektepke shekemgi tárbiya jası balalardıń hádiyseni belsendilik penen ózlestiretuǵın hám qorshaǵan ortálıqtaǵı turmısqa aralasıp ketetuǵın dáwiri bolıp tabıladı, usı dáwirde olardıń sóz baylıqları oǵada tez jetilisip baradı. Tárbiyashı balalardı qorshaǵan ortálıq penen (zatlar, tábiyattaǵı janlı qubılıslar, jámiyetlik turmıstaǵı hádiyseler) tanıstırıp, olardıń biliw belsendiligin jolǵa qoyıp, hár bir balaǵa onıń jámlegen tájiriybesin tártipke salıwǵa járdem etedi. Oǵan jańa bilimler beredi, onda qızıǵıwshılıq hám baqlawshılıq qábiletlerin tárbiyalaydı, ózin qorshap turǵan dúńyanı biliwge degen qızıǵıwshılıǵın jetilstiredi.
Balalardı qorshagan ortálıq penen tanıstırıw, olarǵa ádep-ikramlılıq tárbiya beriw usıllarınan biri bolıp, balalardıń auız eki sóylewin jetilistiriw imkaniyatın beredi, bunda olardıń sóz baylıǵı jetilisip durıs sóylew tájiriybesi artıp baradı, olarda pikirdi grammatikalıq kóz-qarastan durıs sáwlelelendiriw kónlikpesi qáliplesedi.
Balalardı qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw hám sózlik penen islesiwge baylanıslı jumıslardıń mazmunı menen kólemi balalardıń jas ózgesheliklerine baylanıslı bolıp, bul balalar baqshasınıń hár bir toparı ushın tárbiya baǵdarlamasında óz aldıńa belgilep berilgen.
Balanıń sóylewiniń rawajlanıwı onıń átirapındaǵı adamlardıń sózine, qorshaǵan ortálıqtaǵı zat-buyımlardı, jámiyetlik turmıs hádiyselerin baqlawına baylanıslı boladı. Joqarıdaǵı pikirlerden bizge belgili (erte jastaǵı balalardıń sóylewiniń rawajlanıw ózgeshelikleri temasında aytıp ótilgen pikirler), jańa tuwılgan náresteler jılaw arqalı sırtqı hám ishki ortálıqtan keletuǵın signallarǵa (ashlıq, háwes etiwshilik, suwıq qanday da bir jeriniń awırıwı yamasa ıssılawı hám t.b.) juwap beredi. Bala leki-úsh aylıq bolǵanda úlken adamlardıń gáplerine qorshaǵan ortálıqtaǵı ǵawırlıǵa dıqqat penen qulaq túredi, reńli zatlarǵa qaraydı hám olarǵa baylanıslı ses shıǵara baslaydı. Bul bolsa eki-úsh aylıq balanıń rawajlanıwına tán bolgan sózdi bildiredi, yaǵnıy úlken adamlar menen baylanısıw tilegi júzege kelgenliginen dárek beredi. Bala bes-altı aylıq bolǵanda jeńil aytılatuǵın seslerdi biriktirip sóz shıǵaratugın boladı, segiz-toǵız aylıǵında aytılǵan buyımlardı kózi menen izlep, onı tabadı hám qolı menen kórsetedi yaki alıp keledi. Bala bir jasqa tolayın dep turǵanda ogan jaqın sózdi ayta aladı. Balalardıń jası ósken sayın kóp nárselerge qızıǵadı, ózi bilmegen nárselerdi bilip alıwǵa umtıladı. Bala bir yarım jasqa shıqqanda onıń sózligindegi sózlerdiń muǵdarı 20-30 ǵa jetedi. Bul sózler ózine tanıs bolǵan adamlar: ana, áke, nánna, áje, apa, ata, ájapa, haywanlar: wáw, miyaw-miyaw, mó, ǵoq-ǵoq Tálap etiliwine baylanıslı sózler: má, al, ber hám t.b. Balalardıń aqıl-oyınıń rawajlanıw ózgeshelikleri olardıń sózlik baylıǵın belgilep beredi. Yaǵnıy balalardaǵı kórgizbeli tásirsheń hám obrazlı aqıl-oy olardıń sózliginde buyımlar, hádiyseler belgilerdiń atların bildiriwshi sózlerdiń kóbeyip barıwına unamlı tásir etedi. Balalarda jetik hám pás sózlik bolıp, jetik sózlik arqalı sóylesiwshiniń sózlerin (gáplerin) túsinip qoymastan, al óz sózinde hár qıylı is-háreketke tiyisli sózlerdi isletiw múmkin boladı. Pás sózlikke iye bala bolsa sóylewshiniń sózlerin túsinedi, tıńlaydı, biraq ózi sóylemeydi.
Balanıń sóylewiniń rawajlanıwı áne usı ózgeshelikleri menen úlken adamlardıń sózinen ajıralıp turadı. Bir jastan bir yarım jasqa shekemgi balanıń sóziniń xarakterli belgisi sonda, balanıń aytatugın sózleriniń muǵdarı oǵada kóp boladı, yaǵnıy onıń jetik sózligi júdá ásten jetilgen boladı. Bul jasta balanıń sózliginiń bayıp barıwı átirapındaǵı adamlardıń sózin túsiniw qábiletiniń jetilsiwine baylanıslı boladı. Onıń pás sózligi jetilisip baradı, ózi jaqsı sóylemeydi, biraq basqalardıń sózin kóbirek esitip, esitken sóz hám sóz dizbeklerin ózine sińdirip baradı hám sol negizde sońınan óziniń sózin qáliplestiredi áne bayıtıp otıradı. Mine usı ózgesheliklerdi esapka alǵan pedagog-tárbiyashı balalar túsinip alatuǵın sóylew, sóz hám gáplerdiń múmkin bolǵanınsha bay, ráń-báráń jáne durıs bolıwına háreket etiwi kerek, bul olarda awız eki logikalıq pikirlew qábiletiniń payda bolıwı olardıń elementar túsiniklerdi (bálentlik, jaqsı, jaman hám t.b.) ózlestirip alıwlarına járdem beredi.
Sózlik penen islesiw balalardi qorshaǵan ortáliq penen tanistiriw arqali ámelge asiriladi. Balalardi qorshaǵan ortáliqtaǵi buyimlar (predmetler), hádiyseler, ósimlikler, haywanat dúńyasi, úlkenlerdiń miyneti hám t.b. menen tanistiriw protsessinde olardiń atlarin, belgilerin, ózgesheliklerin sózler menen aytamiz.
Máselen, buyimlardiń atin bildiretuǵin ayna, taraq, sabin, tis hám kiyim shyotkalari, palas, gilem, shkaf, karabat, astaxta; paliz eginleriniń atin bildiretuǵin: geshir, kapusta, rediska, qiyar, baklajan; ósimlikler: terek, gúl, ot-shóp hám basqalar; miyweler: alma, almurt, alsha, shiye, qáreli hám basqalar; úy haywanlari: qoraz, tawiq, at, siyir, iyt, pishiq, qoy, eshek; olardiń balalariniń atin bildiriwshi: shóje, tayinshaq, buzaw, qozi, ilaq, gúrre; háreketlerin bildiriwshi: juwiniw, súrtiniw, pisiriw, tayarlaw, kir juwiw, utyug basiw, awqatlaniw hám basqalar; belgilerin bildiriwshi: úlken, kishi, sari, qizil, kók, kókshil, aq, qara, issi, suwiq, mazali, ashshi hám basqa sózler balalardi átirapindaǵilar menen tanistiriw protsessinde balalardiń sózligine kirgiziledi, soniń nátiyjesinde olardiń sózligi bayitilip, sóylewi rawajlanadi.
Balalar baqshasinda sózlik penen islesiw baǵdarlamasi engizilgen bolip, tárbiyashi balalarǵa átirapindaǵilar menen tez sóylesiw qatnasiǵina kirisip ketiwine járdem beretuǵin sózlerdi tańlap, arnawli usil hám metod járdeminde olardi óz sózine kirgizip baradi. Balalardi sózlerdiń mánisin túsiniwge úyretip ǵana qalmay, al bul sózlerdi sóylegen waqitlarinda belsene paydalaniwǵa da baǵdarlaydi. Sonday-aq, tárbiyashi bala sózliginiń qopal sózlerden jiraq boliwina, dialektke tiyisli (jergilikli) sózlerdi ádebiy tildegi sózler menen almastiriwǵa itibar beriwi kerek.