Balalardıń tilin ósiriw

14-tema. Sózlik isiniń wazıypaları hám mazmunı.
Reje:

1. 
   Balalar baqshasında sózlik isi
   
2. 
   Balalardıń sózligin bayıtıw.
   
3. 
   Balalardıń sózligin anıqlaw hám bekkemlew.
   

4. 
   Balalar baqshasında sózlik isi
   

Balalar baqshasında sózlik isi bul balalardıń jetik sózligin olarǵa tanıs emes yamasa qıyın sózler esabınan rejeli keńeytiw bolıp tabıladı. Bizge belgili mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalardıń sózligin keneytiw bir waqıttıń ózinde átiraptaǵı haqıyqatlıq penen tanıstırıw hám oǵan durıs qatnasta bolıwdı tárbiyalaw menen birge qosıp alıp barıladı.
Biz óz pikirimizdi gáp arqalı bildiremiz. Gáp sózlerden dúziledi. Sóz bolsa tildiń qurılıs materialı bolıp tabıladı. Sonıń ushında sózdi bilmey turıp, tildi biliw múmkin emes. Sóyleskende isletiletuǵın sózlerdiń hámmesi tilimizdiń sózlik baylıǵın, yaǵnıy leksikasın quraydı. Leksika sózi grekshe leksis sózinen alınǵan bolıp, ol sóz degen mánisti bildiredi.
Hár bir sózde tómendegiler úlken áhmiyetke iye: 1) onıń áhmiyeti yamasa mánisi; 2) sózdiń seslik quramı; 3) onıń morfologiyalıq dúzilisi. Balalar menen sózlik isin shólkemlestirgende sózdiń usı úsh tárepine itibar beriw kerek.
Balalar baqshasında sózlik isiniń anıq wazıypaları balalardı predmetlerdiń bóleklerin, reńlerin, kólemin ajıratıwǵa úyretiwden ibarat. Usı tiykarda dene bóleklerin (bas, qollar, ayaqlar, murın, awız, kózler hám t.b.) kólemdi (úlken, kishi) hám reńlerdi (qızıl, sarı, kók, jasıl) bildiriwshi sózler balanıń sózligine kirgiziledi.
Eki jastıń aqırında uqsas predmetlerdi, zat-buyımlardı (máselen, pıshıqtıń, onıń reńi, úlkenligine qaramastan tanıw) bir sóz benen aytıwǵa, bir topardaǵı buyımlardı basqa topardaǵı buyımlardan reńi, úlkenligine qaramastan (toptı shardan, keseni stakannan hám t.b.) ajıratıp alıwǵa úyretiledi. Úsh jastan baslap balanıń sózligi úlken jastaǵılar hám jeke ózi qatnasta bolatuǵın úy ruwzıgershilik buyımlarınıń atın, kóshede, baǵda, qıyabanda hám t.b. orınlarda (transport quralları, qurılıslar, ósimlikler, hawanlar hám t.b.) kórgen predmetlerdiń atın bildiriwshi sózler menen bayıydı.
Bala ózi qatnasıqta bolatuǵın buyımlardıń bólegin (shıbıq, sháynektiń qaqpaǵı, jeń, qalta, sádepler, sádeptiń tesigi, jaǵa hám t.b.lardı), túrin (shar, kubik, kol`co), miywe palızlardıń mazasın (mazalı, ashshı, dámli, dámsiz, turıshlı), kúnniń bóleklerin (azanda, kúndiz, keshqurın) bildiriwshi sózlerdiń esabınan sózlik baylıǵı keneyedi.
Tórt jasar balalar barlıq buyımlardı, úskenelerdi, hár qıylı transport qurallarınıń atın anıq aytadı. Bulardan tısqarı: 1) buyımlardıń kólemin, deTállardıń úlken kishiligin ajıratıwdı bildiriwshi (úlkenirek, úlken, kishi, kishirek, keń, keńirek, uzın, uzınıraq, juwan, jińishke sıyaqlı); 2) buyımlardıń jaylasıw ornıń (ońda, shepte, ortasında, keynıńde, jakınıraq, qasında), kún bóleklerin hám olardıń belgilerin (azanda, keshqurın, túnde, tań sáhár, kesh, quptan, qarańǵı, jaqtı sıyaqlı); 3) buyımlardıń fizikalıq qásiyetlerin (jumsaq, qattı, ıssı, suwıq, tegis, tıp-tınıq, gedir-budır, jıltıraq hám t.b.), ózgesheliklerin (eriydi, jibiydi, jırtıladı sıyaqlı) bildiriwshi sózlerde olardıń sózligin tolıqtıradı.
Balalardıń sózligin bayıtıw. Balalardıń sózligin bayıtıw degende, biz olardı erkin ózlestiriwi ushın qıyın bolǵan jańa sózler menen úzliksiz tanıstırıp barıwdı túsinemiz. Balalardıń sózligin bayıtıw isi úsh baǵdarda alıp barılıwı múmkin:
1. Áste-aqırınlıq penen muǵdarı artıp baratuǵın buyımlar hám hádiyseler menen tanıstırıp barıw;
2. Átirapımızdaǵı qorshap turǵan predmetler menen hádiyselerdiń atın, belgisin, ózgesheliklerin, olardıń óz-ara qatnasıqların bildiriwshi sózlerdi kirgiziw;
3. Predmetlerdiń belgilerine qarap ajıratıw hám ulıwmalastırıw tiykarında dáslepki túsiniklerdi bildiriwshi sózlerdi kirgiziw.
Sózlikti bayıtıw isiniń úsh baǵdarı boyınsha alıp barılatuǵın is barlıq toparlar ushın tiyisli bolıp, tek mazmunı jaǵınan ózgeshelenedi. Máselen, tábiyat hádiyseleri, buyımlar, jámiyetlik turmıs hádiyseleri t.b. menen tanıstırıwda jumıs mazmunınıń ápiwayılılıqtan quramalılıqqa jetiwi hár qıylı toparlarda óz-ara ózgeshelenedi.
Eki jasar balalar baqshada, úyde qatnasıqta bolatuǵın buyımlardıń, kiyim-kenshekler, mebeller, ıdıs-tabaqlar, oyınshıqlar hám basqalardıń atların bilip aladı. Olar endi turmıslık xojalık hám oyın háreketlerinde paydalanılatugın ayırım buyımlar jáne olar arqalı orınlanatugın háreketlerdiń atların bilip alıwı kerek.
Bul jasta olardıń zat-buyımlar haqqındaǵı bilimleri tereńlesip, bekkemlenip baradı, olar endi uqsas buyımlardı belgilerine qarap ajıratıwǵa úyretiledi hám sonıń nátiyjesinde olardın sózligi stul, kreslo, divan, stol, astaxta, tufli, botinka, gewish, tapochka, mási, etik, oramal, topı, qalpaq, telpek, shekpen, shapan, shalbar, stakan, kese, shólmek, balaqlı shtan sıyaqlı bir qatar sózlerdiń esabınan bayıydı.
Bes jasar balalardıń jetik sózligine olardıń ómirinde dus keliwshi barlıq buyımlardıń atların, olardıń bóleklerin, belgili hám ózgesheliklerin, keńisliktegi ornın hám waqıtqa qatnasın bildiriwshi sózler kirgiziledi. Sonday-aq usı jasta olardıń sózligine turmıslıq-xojalık túsiniklerin bildiriwshi sózler (palız ónimleri, miyweler, kiyimler, oyınshıqlar, ıdıslar, ayaq-kiyimler hám t.b.) kirgiziledi.
Altı jasar balalardıń jetik sózligine buyımlardıń áhmiyetli belgilerin (aǵash, meTáll, plastmassa, tawar, shiyshe, ayna) kórinisi menen ózgesheliklerin (ashık-qızıl, toyǵın jasıl, ashshıraq, sarılaw, awırlaw, jeńil, suwıǵıraq, ıssılaw, jıllı, jıllılaw, saz, sazlaw, saz emes; jibiydi, ásten jibiydi hám t.b.) hám basqa da túsiniklerdi bildiriwshi sózler kirgiziledi.
Jeti jasar balalardıń sózligine bolsa buyımlar menen materiallardın eń áhmiyetli belgilerin bildiriwshi sózler kirgiziledi (ashshı, mazalı, turıshlı, shor, jasıllaw, sarı; tawar-qalıń, túkli, jeńil, qısqa arnalǵan hám t.b.) Bunda ajıratıp alıwdı bildiriw ushın zárúr bolgan sózlerdi kirgiziw úlken áhmiyetke iye boladı. Balalardıń ózleri qaysı sóz durıs, anıq ekenligin tańlay almaydı, al esitip atırgan sózlerine elikleydi. Sonıń ushın tárbiyashınıń sózi balalarǵa úlgi bolıwı, ol óziniń sózligin bayıtıw ústinde islewi kerek. Ol ana tiliniń sózlik quramın jaqsı úyreniwi shárt. Solay etip, balalardıń sózligin bayıtıw isi hám onıń mazmunın, balalardın buyımlar haqqındaǵı bilimlerin úzliksiz túrde keneytiwge, ulıwmalastırıwǵa hám tereńlestiriwge umtılıwı zárúr. Balanıń sózligindegi sózlerdiń muǵdarı onıń túsinigi menen saykes keliwi kerek. Eger balanıń túsinigi rawajlanıp, sózlik baylıgı áste jetilisse, ol waqıtta bala sózdiń mánisine túsinbey, kóp sóyleytugın «ezbe» bolıp qaladı. Sol sebepli hár eki jaǵdayda da balanıń akıl-oyına rawajlanıwınan keri tásir kórsetedi. Balanıń sózligine paydalanıwdan shıgarılgan hám jergilikli dialektke tiyisli sózlerden kirgiziwge bolmaydı. Balalardıń bir-biri hám úlken jastaǵılar menen qarım-qatnasta bolıwı jáne onın óziniń pikirlerin erkin, túsinikli etip aytıwı ushın tiykarǵı dereklerden biri balalar kórkem ádebiyatı bolıp tabıladı. Balalar úlken jastaǵılardın okıp beriwi, gúrriń etiwleri arqalı qórkem shıǵarmalardı túsinedi hám sol tiykarda olardıń sózligi bayıp otıradı.