Bank faoliyati indd

Tijorat banklarining umumiy kredit portfeli tahlili
№
Kredit miqdori, foizlarda
31.12.09.
31.12.10.
31.12.11
1
Tijorat banklari
0,48
0,27
1,30
2
Jismoniy shaxslar
2,37
3,00
10,60
3
Davlat korxonalari
60,73
53,60
27,30
4
Qo‘shma korxonalar
22,24
23,57
23,15
5
Xususiy korxonalar
14,18
19,56
37,65
Jami
100,0
100,0
100,0
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinadiki, keyingi yillarda davlat korxona-
lariga ajratiladigan kreditlar ulushi kamayib bormoqda. Bu albatta birinchi 
navbatda xususiylashtirish ta’sirida bo‘lsa, ikkinchidan, mamlakatimizda 
xususiy, aksioner, qo‘shma korxonalar sonining ortib borishi bilan ifodala-
nadi. 
Demak, kredit munosabatlari tahlilida asosiy e’tibor beriladigan kredit 
va foiz to‘lovlarining o‘z vaqtida va to‘liq qaytishini ta’minlashga qaratilsa, 
bunga erishishning muhim omili sifatida mijozning kreditga layoqatliligi 
darajasi tahliliga qaratiladi.
5.4. Bank kreditlarining ta’minlanganligi
 tahlili
Tijorat banklari mijozlarni asosan kredit bilan ta’minlangan bo‘lsa, kredit 
beradi. Bank kreditining ta’minlanganligi kredit berish tamoyillaridan biridir. 
Mijozlar kreditlarning ta’minlanganligini mol-mulkini garovga qo‘yish, 
boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning kafolati hamda sug‘urta kompani-

---

73
yalarining kreditni sug‘urtalash yo‘li bilan amalga oshiradilar. Kredit ta’minoti 
sifatida mijozlarning mol-mulkini garovga qo‘yish juda ko‘p ishlatiladi. Mi-
jozning binolari, inshootlari, asbob-uskunalari (turli xil ko‘chmas mulklari), 
transport vositalari, tovar-moddiy boyliklari garov bo‘lishi mumkin. Mulkni 
garovga qo‘yishda, o‘zgarib turuvchi bozor narxi sharoitida, mulkni to‘g‘ri 
baholash muhim ahamiyatga ega.
Respublika aksioner-tijorat «Ipak yo‘li» banki hisobotiga ko‘ra 2008-yilda 
kreditlarining ta’minlanganligi 68,3 foizi mulkni garovga qo‘yish bilan, 21,0 
% boshqa subyektlarning kafolatlari bilan va 10,7 % esa ta’minlanganlikning 
boshqa turlari bilan amalga oshirilgan.
Bank kreditlarini mulkni garovga quyishda, bu mulklarni turlarini, ular-
ning sifat holatlarini yaxshi o‘rganish lozim. Mijozning garovga qo‘yilayotgan 
mulkini maxsus tayyorgarlikga ega bo‘lgan mustaqil baholovchi mutaxassis-
lar baholab, ularning qiymatini aniqlaganliklari ma’qul. O‘zbekiston Respub-
likasi Markaziy banki tomonidan 2000-yil 22-fevralda tasdiqlangan «Tijorat 
banklari kredit siyosatiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida»gi Nizomda ga-
rov mavzui sinchiklab baholanishi va uning bozor qiymat, uni sotish lozim 
bo‘lgan paytda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zarar o‘rnini qoplashi lozim-
ligi, aniq yoritilishi zarurligi ko‘rsatilgan.
Tijorat banklari kreditlarining ta’minlanganligini tahlil qilganda, garovga 
qo‘yilgan mulkning turlari bo‘yicha, ularning o‘zgarishi bo‘yicha, hamda 
ta’minlanganlik turlari bo‘yicha o‘zgarishni o‘rganish lozim.
Bundan tashqari, kredit ta’minoti sifatida mol-mulk garovi qabul qilini-
shida quyidagi tahlil jarayonlariga alohida e’tibor qaratilmog‘i zarur hisobla-
nadi:
-garovga olinadigan mol-mulkning kredit qaytmagan taqdirda bank tasar-
rufi ga o‘tkazilishi uchun huquqiy asoslarning to‘liq mavjudligi. Buning uchun 
garov shartnomasi albatta huquqiy ekspertizadan to‘liq o‘tkazilishi lozim;
– garovga olinadigan mol-mulkning likvidliligi, ya’ni uni zudlik bilan 
pulga aylantirish imkoniyatlari;
– garovga olinadigan mol-mulkning bahosi, uning haqiqatdan ham bo-
zor bahosiga mosligi. Bu yerda e’tibor garovning hozirgi davrdagi va kredit 
qaytishi lozim bo‘lganidan keyingi muddatdagi baholariga e’tibor qaratilishi 
lozim.
Kafolat yoki uchinchi bir shaxsning kafi lligi kredit ta’minoti olinishi 
lozim bo‘lgan taqdirda bank, avvalambor, kafolatchi yoki kafi lning kimligini 
bilishi va uning kreditga layoqatliligi yoki kredit qaytmagan taqdirida uni 
kafolatchi yoki kafi ldan to‘liq undirish imkoniyatlari o‘rganilmog‘i va ular-
ning moliyaviy holati hamda to‘lov qobiliyatiga to‘liq ishonch hosil qilmog‘i 
lozim.

---

74
Hozirgi paytda sug‘urta tizimining rivojlanganligini e’tiborga olib, 
kreditlarni sug‘urta kompaniyalari tomonidan sug‘urtalash yo‘li bilan 
ta’minlanganlikni amalda qo‘llash muhim ahamiyatga ega. Bunda bank al-
batta sug‘urtalovchi kompaniyaning reytingi, to‘lov qobiliyati va sug‘urta 
shartnomasining qonuniy asoslarini tahlil qilib ko‘rishi lozim.