Bank faoliyati indd

5. 3. Tijorat banklari kreditlarining umumiy tahlili
5. 4. Bank kreditlarining ta’minlanganligi tahlili
5. 5. Kredit hajmi va uning aylanishi tahlili
5.1. Kreditning mohiyati, ahamiyati va turlari
Kredit – bu vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini pul egasi yoki 
boshqalar tomonidan ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga 
olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlar 
yig‘indisidir.
Kreditning mavjudligi takror ishlab chiqarish jaryonida pul mablag‘larining 
(kapitalning) aylanishi bilan bog‘liq. Takror ishlab chiqarish jaryonining 
biror joyida vaqtincha bo‘shab qolgan mablag‘lar, takror ishlab chiqarish-
ning boshqa biror joyida kerak bo‘lib turganda, bo‘sh mablag‘lar kredit man-
bai sifatida paydo bo‘ladi. Bozor munosabatlarining boshlang‘ich davrlarida 
mablag‘larga talab ko‘payadi. Shuning uchun ham hozir kredit xalq xo‘jaligi 
tarmoq korxonalarini rivojlantirishda, umuman pul aylanmasini tashkil etish-
da ahamiyati katta. 
Kredit resurslarining asosiy manbalari:
– korxona, tashkilotlarning bankdagi amartizatsiya ajratmalari;
– takror aylanish jarayonida korxonalarning bo‘sh turgan pul 
mablag‘lari;
– korxonalarning fan va texnikani rivojlantirish fondlari, moddiy 
rag‘batlantirish va boshqa fondlar mablag‘lari;
– aholining bankdagi omonatda saqalanayotgan mablag‘lari;
– budjet muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa nodavlat tashkilot-
larining banklardagi pul mablag‘lari.
Kreditni tijorat banklari, korxona va tashkilotlar, kredit uyushmalari, 
investitsiya jamg‘armalari, davlat, fi rmalar, sug‘urta kompaniyalari berishi 
mumkin.
5 – Bank faoliyati tahlili

---

66
Statistikada kreditlar bir necha belgilari bo‘yicha guruhlanishi mum-
kin: Kreditning maqsadi bo‘yicha: iste’mol krediti, sanoat, savdo, qishloq 
xo‘jaligi, kommunal kredit va boshqalar.
Kredit miqdori bo‘yicha kreditlar: mayda, o‘rta va yirik (katta) hajmdagi 
kreditlarga bo‘linadi. Katta hajmdagi kreditlar ko‘pincha asosiy vositalarni 
modernizatsiya qilishga, kapital qo‘yilmalarga beriladi. Ta’minot darajasi 
bo‘yicha kreditlar: ta’minlangan va ta’minlanmagan kreditlarga bo‘linadi. 
Ta’minlangan kreditlar aniq bir moddiy yoki nomoddiy boyliklar bilan ga-
rovga qo‘yilib yoki sug‘urta qilinib qaytarilishi kafolatlangan bo‘ladi.
Bozor munosabatlari sharoitida faoliyat yurituvchi subyektlar raqobatda 
yengilmaslik uchun, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashlari 
lozim. Buning uchun zamonaviy asbob-uskunalar, taxnikaga, yetarli darajada 
xomashyo, materiallar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak bo‘ladi.
Shuning uchun ham xo‘jalik yurituvchi subyektlar asosiy vositalarini 
yangilashga aylanma mablag‘larini to‘ldirishga, hamda turli to‘lov sum-
malarini (soliq to‘lovlari, olingan xomashyo, ko‘rsatilgan xizmatlar uchun) 
amalga oshirish uchun kredit olishga majbur bo‘ladilar.
Kreditning ahamiyati quyidagilardan kelib chiqadi:
– kredit yordamida bo‘sh turgan pul mablag‘lari jamg‘ariladi va harakat-
dagi pulga (kapital) aylantiriladi. Natijada pul muomalasining baraqaror-
lashuviga olib keladi;
– kredit vositasida pul mablag‘lari tarmoqlar (sanoat, qishloq xo‘jaligi, 
transport, maorif, sog‘liqni-saqlash va boshqalar), korxonalar va aholi 
o‘rtasida qayta taqsimlanadi. Natijada pul mablag‘lari ular o‘rtasida erkin 
ko‘chib yuradi;
– kredit yordamida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayon-
ning doiraviy aylanishi ishlab chiqarish va boshqa sohalarning uzluksizligi 
ta’minlanadi;
– kredit vositasida ishlab chiqarishning rivojlanishi, hamda mamlakat 
miqyosida iqtisodiy o‘sish imkoniyati yaratiladi.
Bank kreditlari ma’lum muddatga, foizi bilan qaytarib berish va kredit-
ning ta’minlanganlik tamoyillari asosida beriladi.
Kreditning qaytarib berishligi, uni moliyadan farqlaydi. Kredit ma’lum 
muddatga berilib, muddat o‘tgandan so‘ng to‘liq qaytarib berilishi lozim.
Kredit ma’lum muddatga (bir oyga, uch oy, olti oy, bir yil va undan uzoq 
muddatlarga) beriladi. Kredit muddati bank va mijoz tomonidan kelishib, 
kredit shartnomasida qayd qilinadi.
Mijoz kreditdan foydalanganlik uchun bankga haq to‘laydi. Bu summa 
kredit foizi (ssuda foizi) sifatida hisoblab chiqiladi. Bank bergan kredit sum-
masi ta’minlangan bo‘lishi lozim. Demak mijoz olayotgan bank kreditining 
qaytarilishi kafolatlangan bo‘lishi lozim. Bank kreditining ta’minlanishi: 

---

67
kredit olgan mijozning mol-mulkini garovga quyish yo‘li bilan, uchinchi 
shaxs kafolati (kafi lligi) yoki sug‘urta kompaniyalari kreditni sug‘urtalash 
yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin.
Kredit ma’lum maqsad uchun beriladi. Kreditning nima uchun berilganli-
gi kredit shartnomasida ko‘rsatiladi. Berilgan kreditni mijoz ana shu maqsad 
uchun ishlatishi lozim. Kreditning maqsad bo‘yicha ishlatishini bank nazorat 
qilib boradi. Agarda mijozning berilgan kreditni boshqa maqsadlar uchun 
ishlatilganligi aniqlansa, kredit berish to‘xtatiladi va berilgan kreditni mud-
datidan oldin qaytarib olish choralari ko‘riladi.
Mijoz olingan kreditdan samarali foydalanishi lozim. Kreditdan samarali 
foydalanib, mijoz nafaqat olgan kreditini foizi bilan (ma’lum haq bilan) qay-
tarishi, balki mijozning o‘zi ham faoliyatini rivojlantirishi natijasida daro-
mad (foyda) olishi kerak bo‘ladi. Shuning uchun ham kredit berishdan oldin, 
bankning kredit bo‘limi mutaxassislari, mijoz taqdim qilgan ma’lumotlar 
asosida, mijozning kreditni qaytarish (to‘lov) qobiliyatini hisoblaydi hamda 
biznes-rejasini o‘rganadi.
Tijorat bank kreditlarini turli belgilari bo‘yicha tasnifl ash (guruhlarga 
ajratish) mumkin.
Kredit nima maqsadda berilganiga qarab:
– kapital qo‘yilmalarga: binolarni va boshqa obyektlarni qurish, asbob-
uskunalarni sotib olish, asosiy vositalarni qayta qurish yoki qayta jihozlash, 
kapital ta’mirlashga sarfl ash uchun;
– aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun. Bunda xomashyo, materiallar, 
yoqilg‘i va boshqa joriy aktivlar sotib olish uchun sarfl anadi;
– muomala fondlarini to‘ldirish uchun. Bunday kreditlar tovarlarni sotib 
olish, saqlash va sotish jarayonlarini amalga oshirish uchun sarfl anadi. 
Kreditning berlishi va qaytarilish muddatlariga qarab:
Qisqa va uzoq muddatli kreditlarga bo‘linadi. Qisqa muddatli kreditlar bir 
yil muddatgacha beriladi. Qisqa muddatli kreditlar tovar-moddiy boyliklarni 
sotib olish va hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun beriladi. Bunday kre-
ditlarni aylanma mablag‘lari yetishmayotgan subyektlar oladi.
Uzoq muddatli kreditlar asosan kapital qo‘yilmalar uchun olinib, asosiy 
vositalarni qurish, sotib olish, modernizatsiyalash uchun sarfl anadi. Bunday 
kreditlar uch yildan ko‘proq muddatga beriladi.