Banklarda buxgalteriya hisоbini yuritish va hisоbоtlarni tayyorlash

42.2. Moliyaviy hisobotlarning turi.

Boshqa banklardan olingan kreditlar-tijorat bankning bush mablaglarini kayta taksimlash borasida boshqa moliya muassasalari bilan uzaro munosabatlarini ifodalaydi. Ammo, banklararo kreditlar bir tomondan boshqa mablaglarga nisbatan olishga osonrok hisoblangani bilan ikkinchi tomondan eng qimmat manbalarni bo‘lib sanaladi. Tijorat bankining jalb kilingan mablaglarda banklararo kreditlari ulushining kattaligi uning depozit siyosati yaxshi ishlab chiqilmaganligini ko‘rsatadi.

Bank chiqargan karz majbo‘ryatlari moddasida Tijorat banki tomonidan chiqarilgan karz Majburiyatlari aks ettiriladi.
Karz Majburiyatlarini chiqarishga bankka uzok muddatli manbalarni bank uchun qo‘lay shakllantirish imkonini beradi. Bundan tashkari, bu katta xajmdagi karz mablaglari bank uchun qo‘lay bo‘lib hisoblanadi, chunki uning pulini to‘lab va kaytarib olish sanasi oldindan ma’lum bo‘ladi, bu esa uz navbatida bankning to‘lay olmaslik xavfini kamaytiradi.
Bankni passivlarni asosiy moddalaridan biri-aksiyadorlik kapitalidir. Tijorat bankining aksiyadorlik kapitali, uz mablaglari xajmini ifodalaydi. Markaziy bank tijorat banklarining kapital xosil qilish darajasi va tuzilmasini tartibga solib turadi, bu esa bank operatsiyalarini daromadligini yaxshilaydi, umuman tijorat faoliyati muvaffakiyatli bo‘lishini ta’minlaydi.
Bank tizimiga ishonchni mustaxkamlash maksadida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tijorat bankning moliyaviy faoliyatining sifatini oshirishga karatilgan tadbirlarni amalga oshirib bormokda. O‘zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida"gi qonunning 42-moddasiga, shu bilan birga "O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank to‘g‘risida"gi va "Buxgalteriya hisobi" to‘g‘risidagi Qonunlarga muvofik banklarning e’lon kilinadigan hisobotlariga doir O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining talablari to‘g‘risida nizom ishlab chiqildi.
Ushbu Nizomning ishlab chiqilishi Tijorat banklari yillik hisobotlarining ochiq matbuotda e’lon kilinishi dunyoda muayyan darajada oshkoraligi bilan ajralib turadigan bank tizimini yaratish uchun dastlabki qadam bo‘ldi. Nizomga ko‘ra barcha banklar uz yillik hisobotlarini, jumladan, balans hisobotini matbuotda e’lon qilishlari lozim. Qo‘yida respublika banklaridan birining yillik taxminiy balans hisoboti ma’lumotlarini keltiramiz.
Hisobot balansida balansdan tashkari hisobvaraklari bo‘yicha ham ma’lumot berilgan bo‘lib, ular bank tomonidan berilgan kafolatlar hamda boshqa kuzda tutilmagan xolatlar bo‘yicha hisobvaraklaridir.
Lekin balansdan tashkari hisobvarak ma’lumotlari balans natijasiga ta’sir ko‘rsatmaydi, chunki ular balansdan tashkarida hisobga olinadi. E’lon kilinayotgan tijorat banklari balanslarining shakli Markaziy bank tomonidan dunyo andozalariga muvofik ishlab chiqilgan bo‘lib, xalkaro buxgalteriya hisobi tizimida qo‘llaniladigan tuzilishiga ega.

Tijorat banklarida xar kuni qonun va me’yoriy xujjatdarda belgilangan tartibda xar bir kator operatsiyalar bajaradilar. Operatsiyalarning bajarilishi va ularni buxgalteriya hisobida aks ettirilishi to‘g‘risida hisobot tuzishlari va ularni tegishli tashkilotlarga takdim etishlari lozim. Tijorat banklari tomonidan tuziladigan eng asosiy hisobot kundalik balnsdir.

O‘zbekiston respublikasi banklari buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida kundalik balans hisoboti tuziladi. Bunday hisobot shakl va xajmi O‘zbekiston respublikasi Markaziy bank tomonidan belgilab qo‘yilgan.
Tijorat banklarining filiallari xar kuni hisobvaraklarini kun oxiridagi koldiklari bo‘yicha ikkinchi tartib hisobvaraklari yuzasidan balans hisoboti tuzib, tijorat bankining viloyat bo‘limiga takdim etiladi. Tijorat banklar fililallar bu ma’lumotlarni aloxida fayl bilan sum va tiyinlarni modem bo‘yicha junatadilar.
Tijorat banklarining viloyat boshqarmalari olingan balanslarni tekshiri, uz tizimlari yuzasidan viloyat bo‘yicha jamlangan balans tuzadilar, uni markaziy bankning xududiu bosh boshqarmalariga takdim etadalar, Markaziy bank bosh boshqarmalari butun viloyat bo‘yicha balansning hamma Markaziy bank bo‘yicha jamlanma balansi umulashtiradilar va uni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank ishlab chiqkan maxsus dastur yordamida modem orkali junatidilar.
Buxgalteriya hisobi va hisob departamenti balanslar tijorat banklar bo‘yicha aloxida, Markaziy bank bo‘yicha umumlashgan balans tuziladi. Markaziy bank balansining Buxgalteriya hisobi va hisobot departamenti taxlil kilinadi, tijorat banklarining balansini esa tijorat banklariga litsenziyalar berish va ular faoliyatini tartibga solish departamenti taxlil kiladi. Taxlil natijalari bo‘yicha kamchiliklar tegishli banklarga ma’lum kiladi.
Kundalik balansdan tashkari bankda boshqa hisobotlar ham tuzib boriladi, xar bir hisobotning belgilangan shakllari, ularni topshirish muddati aloxida belgilanadi.
Hisobotlarning maksadi, topshirish muddatlari va shakllari 1996 yil 18 mayda tasdiklangan "O‘zbekiston Respublikasi banklarida statistika hisobotlarini tashkil etish qoidalari" sarlavxali 221-yo‘riknomada (kiritilgan o‘zgarish va kushimchalari hisobga olingan) bayon etilgan.