Banklarda lizing operatsiyalarini tashkil etilishi. Lizing operatsiyalari turlari va ularni amalga oshirish tartibi
Lizing turlari va uni guruhlashtirish me’zonlari
Download 64.24 Kb.
|
Banklarda buxgalteriya hisobi
|
Lizing turlari va uni guruhlashtirish me’zonlari.
Lizing munosabatlarini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish uchun uning turlari, realizatsiya qilish shakllari va usullari tog‘risida ma’lumotga ega bo‘lish, ularning orasidan maqulini tanlash lozim bo‘ladi. Zamonaviy jahon iqtisodiyoti lizing kelishuvlarining juda ko‘plab variantlarini ishlab chiqqan va taqdim etgan. Iqtisodiy adabiyotlarda lizing turlarining aniq talqini berilmagan, ancha chalkashliklarga yo‘l qo‘yilgan. Lizing turlari kelishuvni amalga oshirish shakli, munosabatlar muddati, tomonlarning majburiyatlari, hajmi. Lizing ob’yektlari xususiyatlari va ularning amortizatsiya shartlari, lizing to‘lovlari tiplari kabilarga guruhlashtiriladi . 3-чизма . Lizing operatsiyasini amalga oshirish texnikasi va uni tashkil etish shakliga ko‘ra: to‘g‘ri – bevosita lizing; bilvosita lizing; ta’minochi lizing kabi turlarga ajratiladi. Bevosita lizing - bu ikki tomonlama operatsiya bo‘lib, bunda uskunani ishlab chiqaruvchi lizing ob’yektini mustaqil ravishda lizing shartlari asosida ijaraga beradi. Bu lizing turiga binoan, bir shaxs ayni vaqtda ikki sub’yekt ham uskunani yetkazib beruvchi, ham lizing beruvchi vazifasini bajaradi. Uskunalar ishlab chiqaruvchi korxonalar lizing operatsiyalarini yuzaga chiqarish uchun o‘z korxonalari tizimida marketing xizmati tarkibida maxsus bo‘limlar tashkil etadilar. Vositachilarsiz ishlash kelishuv mexanizmini soddalashtiradi va uni amalga oshirish xarajatlarini tejaydi. Marketing faoliyatini diversifikatsiyalash mahsulot savdosi bozorini kengaytiradi va asosiy ishlab chiqarish zvenosi hisoblanuvchi korxonaning maliyaviy barqarorlashuviga yordam beradi.Vositali lizing. Mulkni vositachilar orqali lizingga berish nazarda tutiladi. Amalda lizing kelishuvlari asosan ko‘pchilik holatlarda vositali lizing qo‘llaniladi. Vositachi ayni vaqtda lizingga beruvchi avvalo ishlab chiqaruvchish vositalarini sotib olish xarajatlarini moliyalashtiradi. SHuningdek, foydalanuvchiga yetkazadi. So‘ng esa ijarachidan lizing to‘lovlarini qabul qiladi. Vositali lizing faoliyatida minimum 3 shaxs: sanoat korxonasi, lizing kompaniyasi va ijarachi ishtirok etadi, ammo bu jarayonga undan ham ko‘p ishtirokchilar qatnashishi ham mumkin. Qaytaruvchi lizing. Uning mohiyati shundan iboratki, bunda mulk egasi avvalo bo‘lajak lizing beruvchiga sotadi, so‘ngra o‘zi esa ayni shu ob’yektni xaridordan ijarag oladi. YA’ni aynan bir shaxs (birlamchi mulk egasi ) ham ta’minotchi sifatida va ham lizing oluvchi sifatida ishtirok etadi. Natijada lizing beruvchi ijarachi qo‘ltida bo‘lgan mulkni garov asosida ssudaga beradi. Bu lizing turi balansini tenglashtirish uchun ko‘pincha qo‘llaniladi. Ta’minotchi lizinggi bu – qaytariluvchi lizingdan shunisi bilan farqlanadiki, asbob uskuna ta’minotchisi sotuvchi va iajarachi sifatida bir vaqtning o‘zida qatnashadi, ammo u mulkni ishlatuvchi bo‘lmaydi; qaysiki, albatta sub lizingni uchinchi shaxsga yetkazish shart . Kelishuv davomiyligi, lizing turi farqlanadi: moliyaviy va operativ lizing. Moliyaviy lizing –lizingning eng ko‘p tarqalgan turi hisoblanadi, uzoq muddatga texnikani ijaraga berish va uning qiymatini foydalanish davrida to‘la qoplashni ko‘zda tutadi. Lizing shartnomasi harakati muddati tugagach, foydalanuchi mulkni xususiylashtirib olishi mumkin, shartnomani yangilash, bunda imtiyozli yoo‘lni qo‘llash yoki munosabatlarni umuman to‘xtatib qo‘yish mumkin. Moliyaviy lizingning farqli jihati shundaki, u ijaraga beruvchi tomonidan mulkiy servis xizmatini ko‘zda tutmaydi. SHartnomaning muddatidan ilgari to‘xtalishiga yoo‘l qo‘ymaydi. Moliyaviy lizing doirasida uning turlicha ko‘rinishlari qo‘llanishi mumkin: alohida (oddiy va murakkab), guruhiy (hissadorlik asosida), to‘g‘ri va boshqalar. Alohida lizing – yirik lizing loyihalarini moliyalashtirish uchun bir necha kredit tashkilotlarini birlashtiradi. U lizing beruvchi tomonidan bir – ikki (oddiy variant) Moliyaviy lizingni boshqa lizing ko‘rinishlaridan farqi
Moliyaviy lizing boshqa lizing turlaridan farqlanuvchi o‘ziga xos xususiyatga ega. ( 3 – chizmada aks ettiriladi.) bir necha (murakkab variant) kreditorlarni lizing summasining 70 – 80 % gacha qiymatini qoplash uchun jalb qilishini ko‘zda tutadi. Alohida lizingda yollovchi – lizing beruvchi ssudani qaytarish uchun to‘la mas’uliyatni o‘z ichiga olmasligiham mumkin. Alohida lizing iborasi qo‘llanilishi lizing kompaniyasi va ijjarachini bog‘lovchi ijara munosabatlarining kredit tashkilotiga ijara to‘lovlarini to‘lash tartibi kabilar alohidaligi bilan baholanadi. Guruhiy (hissa asosida) lizingda ijaraga beruvchi sifatida ishtirokchilar guruhi aksionerlar qatnashadi. Ular maxsus korporatsiyani ta’sis etadilar va lizing munosabatlari bo‘yicha zarur jarayonlarni kelgusida ham amalga oshiruvchi ishonchli vakillarni saylaydilar. U asosan yirik kelishuvlarda: rekonstruksiya qilinuvchi yoki yangidan tashkil etiluvchi korxonalarni jihozlash, qimmatbaho ob’yektlar (samolyot, dengiz kemalari, kosmik ob’yektlar va boshqalar)ni ijaraga berishda qo‘llaniladi. To‘g‘ri moliyaviy lizing: mulkni sotuvchi hisoblamaydigan ijaraga beruvchining o‘zi tomonidan mustaqil amalga oshiriladi. Ko‘p davlatlarda lizingning bu turi kapital lizing deb nomlanadi. Agar quyidagi talablarga mos kelsa: Kelishuv muddati tugashi vaqtida ob’yektni boshqarish huquqi ijarachiga berilishi kerak. Kelishuv muddati shartlari konkret savdoda xarid huquqini berishni ko‘zda tutadi. Ijara doimiyligi lizing ob’yektini 70 – 80 % iqtisodiy asoslangan xizmat muddatini tashkil etadi. Minimal lizing to‘lovlarini diskont qiymati ijaraga oluvchi ob’yektning kamida 90 % real qiymatini tashkil etadi. Operativ (servisli)lizing. Lizing beruvchi uchun o‘z mulkini uning normativ xizmat muddati davomida bir necha marta ijaraga berish imkoniyatini ko‘zda tutadi. Operativ lizing xususiyatlari
4 – chizmada Operativ lizingning xususiyatlari berilgan; Kelishuv ob’ektlari xarakteriga ko‘ra: Ko‘chadigan mulk (stanoklar, transport vositalari, asbob – uskunalar va hokazo) Ko‘chmas mulk lizingi farqlantiriladi. Ko‘chmas mulk lizingida lizing beruvchi ijarachi buyurtmasiga ko‘ra ko‘chmas mulkni ko‘radi yoki sotib oladi va unga ishlab chiqarish, tijorat maqsadlarida foydalanish uchun beradi. Ko‘chmas mulk ob’yekt klassifikatsiyasiga asoslanib lizing turlari quyidagicha farqlanadi. Korxonalarning sanoat lizingi ishlab chiqarish binolari va inshootlarining lizingi, lizing savdosi, ombor xo‘jaliklari, ofis – idoralar va boshqa inshootlar lizingi. Ko‘p davlatlarda yer uchastkalari lizingi ham qo‘llaniladi. Ko‘chuvchi mulk lizingi: ishlab chiqarish va qurilish uskunalari, kompyuterlar, transport vositalari, stanoklar lizingi kabilarga bo‘linadi. Uning asosiy ko‘rinishlaridan biri – maxsus lizing hisoblanadi. Unga ko‘ra lizing obyekti ijarachi xoxishiga, talabiga ko‘ra tayyorlanadi. Foydalaniladigan mulk amortizatsiyasi holatiga ko‘ra to‘liq va to‘liqsiz amortizatsiyali lizingga ajratiladi: To‘la amortizatsiyali lizing xususiyatlari: - ob’ekt amortizatsiyasi normativ muddatining shartnoma muddati davomiyligi bilan to‘g‘ri kelishi; - lizing ob’ekti qiymatining bir ijara davomida to‘la qoplanishi; To‘liqsiz amortizatsiyali lizing ob’ekt qiymatining qisman to‘lanishini ko‘zda tutadi va o‘z mazmuni bo‘yicha operativ lizing ko‘rsatkichlariga yaqin hisoblanadi. U asosan ko‘chmas mulk obyektlarini, shuningdek, turlicha uskunalarni, stanoklar va korxonalarni ijaraga berish va olish borasida amalga oshiriladi. SHuningdek, tezlashtirilgan amortizatsiyali lizing ko‘rinishi ham farqlanadi. Bu lizing turi tomonlar kelishuviga ko‘ra, soliq organlari vakolati bilan amalga oshiriladi. Bozor doirasiga tegishliligiga ko‘ra ichki va tashqi (xalqaro) lizing farqlantiriladi. Ichki lizingda barcha ishtirokchilar bir davlatga tegishli hisoblanadi.tashqi yoki xalqaro lizingda esa ishtirokvchilarning hech bo‘lmaganda biri boshqa davlatga tegishli hisoblanadi. Xalqaro lizing bir necha modifikatsiyaga ega bo‘lib, ular: to‘g‘ri eksportli; to‘g‘ri importli; tranzitli lizingdir. To‘g‘ri xalqaro lizing o‘zida shunday kelishuvni aks ettiradiki, unda barcha operatsiyalar tijorat tashkilotlari o‘rtasida ikki davlatning yuridik shaxs huquqi bilan amalga oshiriladi. Uning afzallik tomonlari: lizing beruvchi eksport kreditini o‘z davlatida olishi va shu orqali o‘z tovar va xizmatlari bozori hajmini kamaytirish imkoniyatiga ega; ijarachi zamonaviy mashinalarni, uskunalarni ishlatish borasidagi moliyaviy ta’minotni va ishlab chiqarishni texnik jihozlash amalga oshirishni o‘z zimmasiga oladi. Eksport va import lizingi o‘rtasidagi lizing beruvchi va lizing oluvchi joylashgan davlatlar o‘rni bilan begilanadi. Import lizingida ta’minotchi xorijda joylashadi, eksport lizingida esa xorijiy hamkor sifatida lizing oluvchi ishtirok etadi. Tranzit xalqaro lizingi: bir davlatning lizing beruvchisi, ikkinchi davlatdan kredit olib yoki zarur uskunani olib, uchinchi davlatda joylashgan ijarachig etkazgan vaqtda qo‘llaniladi. Tranzit operatsiyalarining katta qismi transmilliy korporatsiyalar va o‘z lizing kompaniyalariga ega bo‘lgan banklar tomonidan nazorat etiladi. Tranzit lizingi investitsiyalash ijaraga beruvchi uchun ancha qulay hisoblanadi. CHunki, ijarachi joylashgan davlatning mahalliy moliya manbalari imkoniyatlaridan foydalana olish huquqiga ega bo‘ladi; valyutani almashtirish bilan bog‘liq xatarni qisqartiradi; lizingga beriluvchi texnika vositalari nomenklaturasi kengayadi; lizing to‘lovlarini chegaradan o‘tkazishda soliq to‘siqlari qisqaradi; xorijiy hamkorlar – lizing beruvchilar faoliyatidagi cheklanishlar olib tashlanadi; mulkni xorijiy egalari nomiga rasmiylashtirish ancha soddalashadi; ishlab chiqariladigan mahsulotning xorijiy savdo bozori kengayadi. Soliq va amortizatsiya imtiyozlari belgisiga ko‘ra: Noqonuniy Qonuniy lizing farqlanadi. Noqonuniy lizing – chayqovchilik xarakteridagi jarayon bo‘lib, asosan davlatda amal qiluvchi soliq va boshqa boralarda beriladigan imtiyozlar hisobidan foyda olishga qaratilgan bo‘ladi. Qonuniy asosli lizing – qonun – qoida asosidagi faoliyat hisoblanadi va lizing tadbirkorligining barcha iqtisodiy mazmuniga mos keladi. Qonuniy lizingning asosiy belgilari : kelishuvning butun muddati davomida yuridik jihatdan mulk egasi lizing beruvchi va iqtisodiy jihatdan mulk egasi foydalanuvchi hisoblanadi. L Lizing to’lovlari izingga berilgan mulk faqat tadbirkorlik maqsadlarida foydalaniladi. 4 4 1- Davlat lizing beruvchisi Davlat lizing oluvchi
1 1 1
2 3 3 2 Obyektni yetkazish 5-Davlat ta’minotchisi Obyektnioldi sotti qilish Lizing to’lovlari . 5 – chizma. Qoida bo‘yicha mulk egasi butun xatarni, tavakkalni o‘z zimmasiga oladi, belgilangan imtiyozlardan foydalanadi, obyektning boshlang‘ich qiymatini qisman yoki to‘la moliyalashtiradi. Lizing beruvchi normal bozor foydasiga ega bo‘ladi. Ijarachi uskunani faqat bozor narxida sotib olishi mumkin va lizing beruvchi tomonidan uskunani sotib olish jarayonini moliyalashtirishda ishtirok etish huquqiga ega bo‘lmaydi. Ijarachiga ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmat qiymati lizing to‘lovlari tarkibiga kiritiladi. Ijarachi ijara to‘lovlarini daromad summasidan chegirib tashlashlari va soliq xizmatiga deklaratsiya tuzishda uni taqdim etishi mumkin. Lizing to‘lovlari xarakteriga ko‘ra: pulli, kompensatsiyali, aralash lizing farqlanadi. Pulli lizing to‘lovlar pul shaklida amalga oshirilganda qo‘llaniladi. Kompensatsiyali lizing qo‘llaniladigan uskunalarda ishlab chiqariladigan tovarlar bilan yoki zarur xizmatlar shaklida amalga oshiriladigan to‘lovni nazarada tutadi. Aralash lizing to‘lovni ham pulli ham kompensatsiyali tarzda amalga oshirish yoki barter kelishuvi elementlarini birgalikda qo‘shllash usulidir. Lizing kelishuvlari o‘lchamiga ko‘ra uch xil: kichik, standart va yirik lizing farqlanadi. Kichik lizing dunyoning juda ko‘p davlatlarida keng tarqalgan. Bunday kelishuvlarning predmeti ko‘pincha noishlab chiqaish ya’ni ishlab chiqarish jarayoniga bevosita kiritilmaydigan –kompyuterlar, organik texnika, telefon stansiyalari, xavfsizlik tizimlari, ofis – idora inshootlarning jihozlari hisoblanadi. Standart lizing – asosan mini novvoyxonalar, suv quyishga asoslangan zavodlar va boshqalar lizinggi hisoblanadi. Yirik lizing kelishuvlari – samolyotlar, kemalar, energetika uskunalari va boshqalar lizingiga qaratilgan. Bozorning bu sektorida faoliyat ko‘rsatish katta moliyaviy resurslarga ega bo‘lish, shuningdek, lizing kompaniyalarining mutaxassislarining jiddiy tayyorgarligini talab qiladi. Bozor munosabatlarining chuqurlashuvi va iqtisodiyotning modernizatsiyalashuvi, shuningdek bank va uning mijozlarini iqtisodiy manfaatdorligi banklarning xizmat turlari va operatsiyalari sonining doimiy ravishda ortib borishiga turtki bo’lmoqda. Banklarning noa’nanaviy operatsiyalari shunday operatsiyalardan hisoblanib, ularning tarkibiga: lizing; faktoring Banklarda lizing operatsiyalari va hisobi Markaziy bankning tegshli me’yoriy hujjatlari asosida amalga oshiriladi. (“Tijorat banklarida lizing operatsiyalarini amalga oshirish va ularning buxgalteriya hisobini yuritish tartibi to’g’risi”da 620sonli Nizomi, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2006 yil 21 oktyabrdagi 25/6-sonli qarori bilan tasdiqlangan, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2006 yil 27 dekabrda 1648-raqam bilan ro’yxatdan o’tkazilgan). Banklarda lizing operatsiyalari lizing beruvchi, lizingni oluvchi va vositalarni sotuvchilar o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Lizing oluvchi lizing shartnomasini tuzish uchun uning asosiy depozit hisobvarag’iga xizmat ko’rsatayotgan bankkaquyidagi hujjatlarni taqdim etishi lozim: lizing buyurtmasi; lizing ob’ektining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari va uning sotuvchisi to’g’risidagi ma’lumotnoma; lizingning butun davrini ichiga olgan pul oqimi tahlili ko’rsatilgan biznesreja; oxirgi hisobot sanasiga tuman (shahar) davlat soliq inspektsiya tomonidan qabul qilingan buxgalterlik balansi (1-shakl), moliyaviy natijalari haqida hisobot (2-shakl), muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik qarzdorlik haqidagi ma’lumotnoma (2a-shakl), 90 kundan ortiq muddatdagi qarzdorlikni solishtirish dalolatnomalari. Lizing foiz stavkalari miqdori lizing oluvchi va lizing beruvchi bank o’rtasidagi o’zaro kelishuvga ko’ra lizing shartnomasida belgilanadi. O’zbekiston Respublikasining “Lizing to’g’risida”gi qonuniga muvofiq, lizing shartnomasi quyidagi shartlardan biriga javob berishi kerak: lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing ob’ekti lizing oluvchining mulki bo’lib o’tsa; lizing shartnomasining muddati lizing ob’ekti xizmat muddatining 80 foizidan ortiq bo’lsa yoki lizing ob’ektining lizing shartnomasi tugaganidan keyingi qoldiq qiymati uning boshlang’ich qiymatining 20 foizidan kam bo’lsa; v) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing oluvchi lizing ob’ektini uning bozor qiymatidan past narxda sotib olish huquqiga ega bo’lsa, bunda ana shu huquqni amalga oshirish kunidagi lizing ob’ekti qiymati asos bo’ladi; g) lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing to’lovlarining umumiy summasi lizing ob’ekti qiymatining 90 foizidan ortiq bo’lsa. Lizing beruvchi bank lizing ob’ekti uchun to’lovlarni sotuvchiga oldindan to’lab berilganda quyidagi buxgalteriya yozuvini amalga oshiradi: Debet 19909–“Tovar-moddiy qimmatliklari uchun to’langan mablag’lar” Kredit –“Bankning vakillik hisobvarag’i” Lizing ob’ekti to’g’ridan-to’g’ri lizing oluvchiga yetkazib berilsa, lizing beruvchi bank foydalanishga qabul qilish dalolatnomasiga asosan memorial order to’ldirib, quyidagi buxgalteriya amalini bajaradi: Debet 15600–“Lizing (moliyaviy ijara) (tegishli mos hisobvaraq)” Kredit 19909–“Tovar moddiy qimmatliklar uchun to’langan mablag’lar” Lizing obyekti avval lizing beruvchi bank balansiga kirim qilinib, so’ngra lizing oluvchiga lizinga berilganda quyidagi buxgalteriya yozuvi beriladi. a). Lizing ob’ekti bank balansiga kirim qilinganda: Debet16500 –“Asosiy vositalar (tegishli mos hisobvarag’i)” Kredit19909 –“Tovar-moddiy qimmatliklari uchun to’langan mablag’lar” b). Lizing ob’ekti lizing oluvchiga berilganda: Debet 15600–“Lizing (moliyaviy ijara) (tegishli mos hisobvaraq)” Kredit 16500-“Asosiy vositalar (mos hisobvaraq)” Lizing beruvchi bank tomonidan amalga oshirilgan va lizing shartnomasiga muvofiq lizing oluvchi tomonidan qoplanadigan dastlabki bevosita xarajatlar lizing ob’ektining qiymatiga qo’shiladi. Lizing beruvchi bank tomonidan lizing bo’yicha foizli daromadlar hisoblanganda quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari beriladi: Debet 16323 – “Lizing bo’yicha olish uchun hisoblangan foizlar” Kredit 45100 – “Lizing (moliyaviy ijara) bo’yicha foizli daromadlar (tegishli mos hisobvaraq)” Lizing ob’ektining asosiy summasini jadval asosida qaytarilganda va ularga hisoblangan foizlar undirilganda quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari beriladi: Debet – Kassadagi naqd pul va boshqa to’lov hujjatlari yoki mijozning depozit yoki bankning vakillik hisobvarag’i (umumiy summaga) Kredit 15600–Lizing (moliyaviy ijara) (tegishli mos hisobvaraq) (asosiy qarz summasining qaytarilgan summasiga); Kredit 16323 – Lizing (moliyaviy ijara) bo’yicha olish uchun hisoblangan foizlar (foizli daromad summasiga). Lizing shartnomasi muddati tugaganidan so’ng lizing to’lovlarini to’lash shartlari to’liq bajarilgan taqdirda 15600 Lizing (moliyaviy ijara) va 16323 Lizing bo’yicha olish uchun hisoblangan foizlar hisobvaraqlari qoldig’i nolga teng bo’ladi. Lizing ob’ekti lizing oluvchi tomonidan lizing shartnomasi shartlari buzilganligi sababli qaytarib olinganida, lizing beruvchi ushbu aktivning taqdirini hal etgunga qadar uni o’z balansiga quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari orqali qabul qiladi: Debet 16705–“Bankning boshqa ko’chmas mulklari” Kredit 15600–“Lizing (moliyaviy ijara) (tegishli mos hisobvaraq)” Lizing oluvchi tomonidan lizing to’lovlari belgilangan muddatda amalga oshirilmagan taqdirda aktivga “Foizlarni o’stirmaslik to’g’risida”gi Nizomga (ro’yxat raqami 1304, 2004 yil 24 yanvar) asosan o’stirmaslik maqomi beriladi va aktivning kelgusi hisobi mazkur Nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Lizing “Aktivlar sifatini tasniflash, tijorat banklari va ularning filiallari tomonidan ehtimoliy yo’qotishlarga qarshi zaxiralar tashkil qilish va ularni ishlatish to’g’risida”gi Nizom (ro’yxat raqami 632, 1999 yil 11 fevral) talablaridan kelib chiqqan holda tasniflanadi. Amaliyotda tijorat banklari ham ayrim asosiy vositalarni lizingga olishi mumkin. Lizing lizing oluvchi bankning moliyaviy hisobotlarida ham aktiv ham majburiyat sifatida tan olinadi. Lizingni dastlabki tan olishda quyidagi buxgalteriya o’tkazmasi bajariladi: Debet16515–“Ob’ektlarni lizingga olish va uni takomillashtirish huquqi” Kredit 22100–“Lizing (moliyaviy ijara) bo’yicha majburiyatlarning tegishli mos hisobvarag’i” Lizing oluvchi bank tomonidan lizing dastlabki tan olingandan so’ng keyingi hisob majburiyat bo’yicha asosiy qarz summasini va lizing bo’yicha foizlar to’lash hisobini yuritishdan iborat. Lizing oluvchi bank tomonidan lizing to’lovlari jadvaliga muvofiq lizing bo’yicha foizli xarajatlar hisoblanganda quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari beriladi: Debet 54198–“Boshqa banklardan olingan lizing bo’yicha foizli xarajatlar” yoki 54199–“Boshqa lizing beruvchilardan olingan lizing bo’yicha foizli xarajatlar” Kredit 22408 – “Lizing (moliyaviy ijara) bo’yicha hisoblangan foizlar” Lizing oluvchi bank tomonidan lizing to’lovlari to’langanda quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari amalga oshiriladi: Debet 22408 – “Lizing (moliyaviy ijara) bo’yicha hisoblangan foizlar” Debet 22100–“Lizing (moliyaviy ijara) bo’yicha majburiyatlarning tegishli mos hisobvarag’i” Kredit – “Bankning vakillik yoki lizing beruvchining depozit hisobvarag’i” Lizing oluvchi bank tomonidan lizing ob’ekti bo’yicha amortizatsiya ajratmalari “O’zbekiston Respublikasi banklarida asosiy vositalarning buxgalteriya hisobi to’g’risida Yo’riqnoma” (ro’yxat raqami 1434, 2004 yil 17 dekabr) talablari asosida amalga oshiriladi va quyidagi buxgalteriya o’tkazmasi amalga oshiriladi: Debet 56626–“Ob’ektlarni ijaraga olish va uni takomillashtirish huquqi bo’yicha eskirish summasi” Kredit 16519–“Ob’ektlarni ijaraga olish va uni takomillashtirish huquqi bo’yicha yig’ilgan eskirish summasi (kontr-aktiv)” Lizing ob’ektini yillik qayta baholash lizing oluvchi bank tomonidan qonunchilikda o’rnatilgan tartibda amalga oshiriladi. Lizing ob’ektini lizing oluvchi bankka o’tkazish quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari orqali amalga oshiriladi: Debet 16500 –“Asosiy vositalar (tegishli mos hisobvaraq)” Debet 16519–“Obyektlarni ijaraga olish va uni takomillashtirish huquqi bo’yicha yig’ilgan eskirish summasi (kontr-aktiv)” Kredit 16515–“Obyektlarni ijaraga olish va uni takomillashtirish huquqi” Kredit 165xx–“Yig’ilgan eskirish summasi (tegishli mos hisobvaraq)” Lizing shartnomasi muddati oxirida lizing oluvchi bankka lizing ob’ektining sotish sanasidagi haqqoniy qiymatidan past narxda sotib olish huquqi berilgan bo’lsa, sotib olish quyidagi buxgalteriya o’tkazmasi orqali amalga oshiriladi: Debet 22100–“Lizing (moliyaviy ijara) bo’yicha majburiyatlar” Kredit –“Bankning vakillik yoki lizing beruvchining depozit hisobvarag’i” 2.Banklarning faktoring operatsiyalarini hisobi. Tovar sotuvchi yoki xizmat ko’rsatuvchilarning debitor qarzlarini sotib olish bilan bog’liq operatsiyalar faktoring operatsiyalar hisoblanadi. Faktoring operatsiyalari banklar tomonidan va maxsus tashkil etilgan faktoring kompaniyalari tomonidan o’zaro tuzilgan shartnomalar asosida amalga oshiriladi. Faktoring operatsiyalarning maqsadi sotilgan tovarlar yoki ko’rsatilgan xizmatlar uchun to’lovlarni faktoring kompaniyalari yoki bank mablag’lari hisobidan to’lash asosida muddati o’tgan to’lovlar va umidsiz qarzdorliklar miqdorini kamaytirishdan iboratdir. Faktoring operatsiyalari bank tomonidan amalga oshirilganda banklarda maxsus bo’lim tashkil etiladi. Bankda faktoring operatsiyalari moliyaviy manbasi bo’lib bankning o’z mablag’lari, jalb etilgan va kredit mablag’lar hisoblanadi. Bank sotilgan tovar yoki ko’rsatilgan xizmatlar uchun to’lov summasini zudlik bilan to’lab berish maqsadida sotuvchidan to’lov talabnoma yoki schetfakturada ko’rsatilgan summani diskont asosida sotib oladi va debitorga nisbatan barcha huquqni o’ziga o’tkazadi. Bank to’lov hujjatlarni sotib olishda asosiy e’tiborni sotib oluvchining moliyaviy barqarorligi, uning tovar yoki xizmatlarining sifati va bozordagi jozibadorligiga e’tibor qaratadi. Banklarda faktoring operatsiyalari ko’zda tutilmagan 90966-“Sotib olingan debitorlik qarzlari – Faktoring” hamda balansli 11101-“Sotib olingan debitorlik qarzlari – Faktoring” va 11103-“Muddati o’tgan sotib olingan debitorlik qarzlari – Faktoring” hisobvaraqlarida hisobga olib boriladi. Masalan, bank faktoring shartnomasiga asosan sotuvchining 100,0 mln so’mlik to’lov talabnomasini 3,0 mln so’m diskont komission to’lov va 30 kundan keyin sotib oluvchidan to’lov sumasi tushishini nazarda tutib, sotib oldi va quyidagi buxgalteriya yozuvlarini amalga oshirdi (sotuvchi va sotib oluvchi shu bankning mijozi hisoblanadi). a). Balansli hisobvaraq bo’yicha: Debet 11101– “Sotib olingan debitorlik qarzlari – Faktoring” 97000000,0 Kredit 202XX– “Sotuvchining depozit hisobraqami” b). Ko’zda tutilmagan hisobvaraq bo’yicha:
Sotib oluvchi to’lovni amalga oshirdi. a). Balansli hisob varaq bo’yicha: Debet 202XX – “Sotib oluvchiningdepozit 100000000,0 hisobraqami” Kredit 11101 –“Sotib olingan debitorlik qarzlari – 97000000,0 Faktoring” Kredit 45217 – “Sotib olingan debitorlik qarzlari 3000000,0 bo’yicha daromadlar – Faktoring” v). Ko’zda tutilmagan hisobvaraq bo’yicha:
Sotib oluvchi faktoring shartnomasida ko’zda tutilgan muddatda to’lovni to’lay olmadi. a). Faktoring sumasi muddati o’tgan faktoring hisobvarag’iga o’tkaziladi: Debet 11103–“Muddati o’tgan sotib olingan debitorlik qarzlari – Faktoring” 97000000,0 Kredit 11101 –“Sotib olingan debitorlik qarzlari – Faktoring” b). Bank faktoring operatsiyasi hisobidan yo’qotishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash bo’yicha zaxira shakllantirdi. Zaxira Markaziy bankning aktivlarni tasniflash bo’yicha joriy etilgan tegishli yo’riqnomasi asosida shakllantiriladi: Debet 56814–“Sotib olingan debitorlik qarzlari – Faktoring bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash” Kredit 11199–“Sotib olingan debitorlik qarzlari – Faktoring bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” b). Bank faktoring summasini zararlarni qoplash bo’yicha shakllantirilgan zaxira hisobidan qopladi: Debet 11199 – “Sotib olingan debitorlik qarzlari – Faktoring bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” Kredit 11103 – “Muddati o’tgan sotib olingan debitorlik qarzlari – Faktoring” Banklarda muddati o’tgan yoki to’lovchining moliyaviy beqarorlik holatiga tushib qolishi natijasida vujudga kelgan zararlar bank boshqaruv kengashining qarori asosida zararlarni qoplash hisobidan yopiladi va ushbu summa kelgusida undirib olish maqsadida bankning tegishli ko’zda tutilmagan hisobvaraqlarida hisobga olib boriladi. XULOSA O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida davlat oldida mulkchilik islohotlarini o‘tkazishning mustahkam bazasini yaratishni talab qildi. Keyingi yillarda respublikada kichik korxonalar hamma joyda va xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida tashkil etilmoqda. Islohotlar chuqurlashgan sari kichik korxonalarning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Kichik korxonalar fan-texnika taraqqiyoti jadallashgan, xalq xo‘jaligining barcha sohalarida yangi texnologiyalarga o‘tilayotgan sharoitda o‘z o‘rnini topib olmoqda. Ular yangi axborot texnologiyasi, yangi g‘oyalar bilan ishlashni, ishlab chiqarishni yangilashni ta’minlaydigan butun bir tizimning uzviy unsuri hisoblanadi. Kichik korxonalar, shuningdek yuqori xatar sharoitida ishlab chiqishning maqbul shakli hisoblanadi. SHunday qilib kichik korxonalar va ularning faoliyati bilan bog‘liq narsa hozirgi zamon ijtimoiy ishlab chiqarishdagi tashkiliy tuzilmaning eng muhim va uzviy unsurini tashkil etadi. Mehnat resurslari tez o‘sayotgan va O‘zbekistonda ishlab chiqarish joylashuvidagi o‘ziga xoslik sharoitlarida kichik korxonalarni kreditlash evaziga quyidagi maqsadlarga erishish mumkin: a) erkin mehnat resurslarini va yangi xo‘jalik munosabatlarining joriy etilishi, yangi mulkchilik shakllarining paydo bo‘lishi natijasida ishlab chiqarishdan bo‘shatiladigan shaxslarni ijtimoiy ishlab chiqarishga ko‘proq jalb qilish; b) mulkchilik yangi shakllarining paydo bo‘lishi; v) aholining birinchi navbatda yoshlarning moddiy madaniy va kasb darajasini ko‘tarish; g) aholining sust harakatchanligini hisobga olgan holda sanoat ishlab chiqarishni aholi yashaydigan joylarga yaqinlashtirish; d) aholining xalq iste’moli mollariga bo‘lgan ehtiyojini to‘la qondirish; e) milliy kasb-kor, hunarmandchilik, badiiy hunarmandchilikni tiklash; j) kichik va o‘rta shaharlarni, qishloq aholi punktlarini rivojlantirishga yordam ko‘rsatish, umuman har bir mintaqa uchun g‘oyat muhim bo‘lgan xalq xo‘jaligi samaradorligini oshirish. Kichik korxonalarni qishloq joylarda tashkil etish avvalo mehnat resurslarini jalb etishga imkoniyatlar mavjudligi bilan alohida ahamiyatga ega, chunki qishloqlarda ishchi kuchi ortiqligi shaharlarga nisbatan ancha yuqoridir. Kichik korxonalar uchun muhim bo‘lgan ikkinchi omil bu qishloq xo‘jaligida etishtirilayotgan qimmatli xom ashyo hisoblanadi. Tadbirkor uchun kichik korxonani qishloq joylarida tashkil etib, qishloq aholisini ish bilan ta’minlab malakasini oshirib borish, yangi texnologiyani ishlab chiqarishda qo‘llash yaxshi samara beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida davlat oldida mulkchilik islohotlarini o‘tkazishning mustahkam bazasini yaratishni talab qildi. Jumladan, davlat tomonidan lizing munosabatlarini taraqqiy ettirish va kichik va o‘rta biznesni qo‘llab quvvatlashda lizingga nisbatan tadbirkorlarga qiziqish uyg‘otishni rag‘batlantirish tizimi ishlab chiqildi. Bu masala ayniqsa, agrosanoat, engil va oziq-ovqat sanoati majmualari uchun dolzarbdir. Juda ko‘plab bu sohalarning sub’ektlari hisoblanuvchi korxonalar zarur texnika va asbob-uskunalarni o‘zlashtirish va sotib olish imkoniyatiga doimo ega bo‘lmaydilar. SHu ma’noda lizing tadbirkorligini bu sohalarga jalb qilish va yo‘naltirish zarurati yuzaga keladi. Lizing qimmatbaho mashinalar, uskunalarni o‘zlashtirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Korxonalarning o‘z mashina narxlarini ta’minlash xarajatlarini qisqartiradi. Lizingning bu afzalliklarini hisobga olib, lizing kompaniyalari tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat va harakatlarni kelgusida ham rag‘batlantirib turish uchun zarur tizimni yaratish lozim bo‘ladi. Download 64.24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|