Bankning ichki valyuta bozorida konversion operatsiyalarini tekshirish

Mavzu bo‘yicha tayanch so‘z va atamalar

Valyuta, valyuta operatsiyalari, valyuta boyliklari, ayirboshlash shoxobchasi, qat’iy hisobda turadigan blankalar, naqd chet el valyutasi, saqlanayotgan qimmatli buyumlar, birjadan tashqari valyuta bozori, valyuta bozori.

O‘z bilimini tekshirish bo‘yicha savollar

1. 
   Chet el valyutasidagi operatsiyalarni auditdan o‘tkazish tartibi.
   
2. 
   Naqd chet el valyutasidagi operatsiyalar qanday audit qilinadi?
   
3. 
   Inkasso operatsiyalarini audit qilish.
   
4. 
   Muddatli valyuta operatsiyalari auditi qanday tashkil etiladi?
   
5. 
   Valyuta operatsiyalari auditi qanday me’yoriy hujjatlar yordamida tashkil etiladi?
   
6. 
   Bankning valyuta shoxobchalari qanday tekshiriladi?
   
7. 
   Bankning valyuta pozitsiyalari ham tekshiriladimi va u qanday tartibda amalga oshiriladi?
   
8. 
   Banklarning vakillik hisobvaraqlarini audit qilish tartibi?
   

9. bob. TIJORAT BANKLARIDA ASOSIY VOSITALAR VA KAM BAHOLI, TEZ ESKIRUVCHI BUYUMLARNING AUDITI

1. 
   Bankning asosiy vositalari auditini tashkil qilish va rejalashtirish
   
2. 
   Nomoddiy aktivlar auditi ahamiyati
   
3. 
   Kam baholi va tez eskiruvchi buyumlarning auditi
   

1. 
   Bankning asosiy vositalari auditini tashkil qilish va
   

rejalashtirish

Asosiy vositalar auditini tashkil qilish, rejalashtirish, audit dasturi va axborot manbalari hamda auditorlik faoliyatini rivojlanishi O‘zbekiston Respublikasida hozirda jadal kechmoqda. Auditning boshqa obyektlarida bo‘lgani kabi asosiy vositalarni audit qilishning ham bugungi kunda tobora dolzarbligi ortib bormoqda. Xoh majburiy auditorlik tekshiruvi bo‘lsin, xoh tashabbuskorlik tarzidagi auditorlik tekshiruvi bo‘lsin asosiy vositalarni tekshirish auditorlik tekshiruvining diqqat markazida turadi.

Asosiy vositalar auditini tashkil etishda asosan tashqi audit tomonidan o‘tkaziladigan auditorlik tekshiruvlari ko‘zda tutiladi. Tashqi auditni o‘tkazishda, avvalambor, auditorlarning malakasi yuqori bo‘lishligi talab etiladi.
Asosiy vositalarni audit qilishni tashkil qilish quyidagi ketma- ketlik asosida amalga oshirilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi:

• 
  asosiy vositalarning kirimini tekshirish;
  
• 
  asosiy vositalarni hujjatlashtirishni tekshirish;
  
• 
  asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanishini tekshirish;
  
• 
  asosiy vositalar bo‘yicha jadallashtirilgan amortizatsiyaning qo‘llanilishini tekshirish;
  
• 
  asosiy vositalarni ta’mirlashni va smetalarning haqiqiyligi
  

hamda to‘g‘riligini tekshirish;

• 
  asosiy vositalarning chiqim qilinishi maqsadga muvofiq ekanligini tekshirish;
  
• 
  asosiy vositalarning ijarasini, ijara to‘lovlarining kelib tushishini tekshirish;
  
• 
  asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi bo‘yicha moliyaviy natijalarning to‘g‘ri aniqlanganligini tekshirish;
  
• 
  Tijorat banklarida inventarizatsiya o‘tkazish tartibini hamda inventarizatsiya natijalarini tekshirish.
  

Asosiy vositalarni audit qilishdan oldin audit dasturi tuziladi. Audit dasturi auditning umumiy rejasini rivojlantiradi va audit rejasini amalda ro‘yobga chiqarish uchun zarur bo‘lgan auditorlik faoliyatiga doir qoidalar mazmunining batafsil ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. Auditor audit dasturini hujjatli rasmiylashtirishi, har bir bajariladigan auditorlik qoidasini raqam yoki kod bilan belgilashi kerak, shunday tartibda auditor ish jarayonida o‘zining ish hujjatlarida mijozlarga havola qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Mazmuniga ko‘ra auditorlik taomillari o‘z ichiga buxgalteriya hisobida hisobvaraqlar bo‘yicha aylanmalar va qoldiqning to‘g‘ri aks ettirilganligini batafsil tekshirishni oladi. Auditorlik taomillari dasturi bank shunday aniq batafsil tekshirishlar uchun auditor harakatlari ro‘yxatidan iborat bo‘ladi. Taomillarga ko‘ra auditor buxgalteriya hisobining ayni qanday bo‘limlarini tekshirishini belgilashi va buxgalteriya hisobining har bir bo‘limi bo‘yicha audit dasturini tuzishi kerak bo‘ladi.
Auditni o‘tkazish shartlari va auditorlik taomillari natijalarining o‘zgarishiga bog‘liq holda audit dasturi qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. O‘zgarishlarning sabablari va natijalari hujjatlashtirilishi kerak. Auditorlik dasturining har bir bo‘limi bo‘yicha auditorning ish hujjatlarida rasman aks ettirilgan xulosalari auditorlik hisoboti (tijorat bank rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzish uchun asos materiali, shuningdek, tijorat bankining moliyaviy hisoboti to‘g‘risida auditorning xolis fikrini shakllantirish asos bo‘lib hisoblanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, asosiy vositalar auditini o‘tkazayotganda auditorlar auditorlik tekshiruvini o‘tkazishning shu tartibdagi dasturini tuzishi lozim, deb o‘ylaymiz. Agarda bu tartib milliy
auditorlik tashkilotlarida keng qo‘llanilsa, auditorlik tekshiruvini o‘tkazishning kam xarajatli, kam vaqt sarflaydigan, shu bilan birga ilmiy asoslangan aniq rejasini tuzishga imkon yaratilishiga zamin tayyorlanadi. Asosiy vositalarni audit qilishdan maqsad, sodir bo‘lgan xo‘jalik muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortishda qo‘llanilayotgan tartibning O‘zbekiston Respublikasi me’yoriy hujjatlari talablariga muvofiqligini aniqlashdan iboratdir. Tijorat banklarida asosiy vositalarini audit qilganda auditor quyidagilarni e’tiborga olishi lozim:

• 
  asosiy vositalar bilan ta’minlanish darajasi;
  
• 
  mavjud yer maydonini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan
  

imorat, inshoot, mashina va uskunalar bilan ta’minlanish darajasi;

• 
  yangidan sotib olingan, qurilgan, o‘rnatilgan asosiy vositalarning ishga tushishi bo‘yicha hujjatlarni o‘z vaqtida rasmiylashtirilishi va umumlashtirilishi;
  
• 
  asosiy vositalarning hisobini javobgar shaxslar va foydalanuvchilar bo‘yicha tashkil qilishning ta’minlanishini tekshirish;
  
• 
  hissadorlar bo‘yicha asosiy vositalar hisobini tashkil qilish;
  
• 
  bankka qabul qilingan asosiy vositalarning qonuniyligini tekshirish.
  

Asosiy vositalarning bankka kelishi tekshirilganda ularning amaldagi qonun va qoidalar asosida olinishiga, qurilishiga e’tibor beriladi. Shuningdek, asosiy vositalarni sotib olishga va qurishga zarur mablag‘larning moliyalashtirilishi kabilar o‘rganiladi. Bunda, avvalo, xo‘jalikning shu xildagi zarur asosiy vositalar bilan ta’minlanishi, texnik unumdorlik darajasi jihatidan hozirgi kundagi ishlab chiqarish talabiga javob bera olishi tekshiriladi.
Mavjud asosiy vositalar ishlab chiqarishda qatnashayotganda va ishsiz turganda injener-texnik va davlat tomonidan belgilangan standartga asoslangan holda saqlanilishi tekshiriladi. Ishlatiladigan asosiy vositalarning miqdor va sifati jihatidan saqlanishini javobgar shaxslar ta’minlaydi. Asosiy vositalarning saqlanishini tekshirganda auditor quyidagilarga e’tibor beradi:

• 
  asosiy vositalar saqlanishining davlat tomonidan belgilangan
  

me’yorga to‘g‘ri kelishi;

• 
  saqlanayotgan asosiy vositalar hujjatlarda to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi;
  
• 
  asosiy vositalarning saqlanayotgan joyi va inventar kartochkalar o‘rtasidagi ma’lumotlarning o‘zaro mos kelishi;
  
• 
  asosiy vositalar bir saqlanish joyidan ikkinchisiga ko‘chirilganida bu muomalalarning to‘g‘ri hujjatlashtirilganligi va hisobda to‘g‘ri aks ettirilganligi;
  
• 
  ijarachilar tomonidan saqlanayotgan vositalar uchun ijara shartnomalarining mavjudligi va shartnoma shartlarining bajarilishi;
  
• 
  buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan haqiqiy mavjud
  

asosiy vositalar sonining to‘g‘ri kelishi;

• 
  asosiy vositalar saqlanishi bo‘yicha o‘tkazilgan inventarizatsiya hujjatlarining mavjudligi;
  
• 
  zarur hollarda saqlanish darajasini aniqlash uchun inventarizatsiya o‘tkazish;
  
• 
  asosiy vositalarning saqlanishi bo‘yicha auditorning fikr- mulohazalari bo‘lishi.
  

Asosiy vositalarning miqdoriy jihatdan butligini ta’minlash uchun
javobgar shaxslar doimiy ravishda inventarizatsiyadan o‘tkazadi.
Asosiy vositalarni ishlab chiqarishda foydalanishni tekshirganda quyidagilarga e’tibor beriladi:

• 
  tijorat banklarda mavjud bo‘lgan asosiy vositalardan foydalanilayotganlik darajasini, fond qaytimidagi yillar davomidagi darajasini, fond qaytimlarini orttirish bo‘yicha ko‘rilgan chora- tadbirlarning mavjudligiga, asosiy vositalardan foydalanish doimiyligi ta’minlanganligiga, asosiy vositalarning ishlatilmay to‘xtab qolish hollarini qisqartirish va boshqalarga;
  
• 
  tijorat banklarga qabul qilingan yangi asosiy vositalarning ishlab chiqarishga jalb qilinish darajasiga, ya’ni qabul qilingan asosiy vosita omborlarda qolib ketmasdan tezroq ishlab chiqarishga qo‘llanilishi va natijada, tijorat bankidagi vositadan foydalanish koeffitsiyentining me’yorlarga to‘g‘ri kelishini ta’minlanayotganligiga;
  
• 
  o‘rnatilmayotgan va foydalanilmayotgan ishlab chiqarish uskunalarining turib qolish sabablari, ularni tezroq ishlab chiqarishga jalb qilish yo‘llarining ko‘rilayotganligiga;
  
• 
  tijorat bankda mavjud asosiy vositalarning ishlab chiqarishdagi doimiyligini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan ta’mir ishlarining maqsadga muvofiqligi, ta’mir ishlarining to‘g‘ri rasmiylashtirilishi, ta’mir xarajatlarini tegishli xarajat turlariga to‘g‘ri olib borilishini to‘liq tekshirilishiga;
  
• 
  asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari smeta (normativ) qiymatlariga to‘g‘riligini, asosiy vositalarni remontdan qabul qilish dalolatnomalari bilan solishtirilishiga;
  
• 
  pudrat usulida bajarilgan ta’mirlashning shartnomaga to‘g‘ri kelishi, ta’mirlash korxonasining bergan kafolatiga rioya qilinishiga e’tibor qaratib, shundan kelib chiqib auditni tashkil qiladi.
  

Tijorat banklar o‘z faoliyati davomida asosiy vositalardan mehnat qurollari sifatida foydalanadilar. Asosiy vositalarning bank o‘z faoliyati davomida iste’mol qilinishi amortizatsiya ajratmalari summasi miqdorida amalga oshiriladi. Auditorlar asosiy vositalarga hisoblangan amortizatsiyani shu nuqtayi nazardan tekshiradilar.
Amortizatsiya summalari tijorat banklarda har oy amortizatsiya hisoblash qaydnomasi, hisoblangan amortizatsiya summasini taqsimlash qaydnomasiga muvofiq buxgalteriya hisobida aks ettirilishi mablag‘lardan unumli maqsadlarga muvofiq hamda qonuniy jihatdan foydalanilishi tekshiriladi. Hujjatli tekshirishda xo‘jalikdan chiqayotgan asosiy vositaning hamma hujjatlari ko‘riladi, bunda komissiya tuzilganligi to‘g‘risidagi buyruq yoki qarordan boshlab, tekshirilayotgan davrda balansdan chiqarilayotgan har bir asosiy vositaning texnik holati, foydalanish bo‘yicha ko‘rsatkichlari, xo‘jalikdan chiqarish dalolatnomasi shakliga rioya qilinishi, dalolatnoma rekvizitlari tekshiriladi. Asosiy vosita korxonaga kelganidan, uning chiqib ketgunga qadar bo‘lgan davrda foydalanganligi tekshiriladi.
Auditorlik tekshiruvi yakunlanganida auditorlik tashkiloti tomonidan mijozga ma’lumotnoma taqdim etiladi. Tekshirilayotgan tijorat bank rahbariyati uchun ma’lumotnoma – bu auditorning mijoz bank rahbariyatiga xat ko‘rinishida tuzilgan hisoboti bo‘lib, unda hisob yozuvlarida, buxgalteriya hisobi hamda ichki nazorat tizimida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar haqidagi ma’lumotlar, bunday kamchiliklar
mavjud bo‘lganda auditor tomonidan qo‘llaniladigan chora hamda bunday kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar bayon etiladi. Mijoz rahbariyatiga beriladigan ma’lumotnomada asosiy vositalar hisobi bo‘yicha barcha kamchiliklar keltirilmasligi mumkin. Bu hujjatda asosan auditorlik tekshiruvi davomida mavjud bo‘lgan kamchiliklar keltirib o‘tiladi. Ma’lumotnomani bank rahbariyatiga berish majburiy emas, ammo bu hujjatni taqdim qilish orqali auditor bank rahbariyatiga buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimi, moliyaviy hisobotlarda yuz beradigan o‘zgarishlarni, asosiy vositalar hisobi bo‘yicha mavjud xatolarni o‘z vaqtida tuzatish imkoniyatini beradi. Ma’lumotnomada keltirib o‘tilgan kamchiliklar Respublikamizning amaldagi qonunchiligiga to‘g‘ri kelmasligi hamda ushbu kamchiliklarni bartaraf etish yo‘llari qayd etiladi. Tavsiyalarning berilishi auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasining mundarijasini o‘zgartirmaydi. Rahbariyat uchun beriladigan ma’lumotnoma qisqa, aniq hamda tushunarli bo‘lishi lozim. Asosiy vositalar auditining eng oxirgi bosqichida oraliq dalolatnoma tuziladi. Oraliq dalolatnoma asosiy vositalar hisobining qay holatda yuritayotganligiga guvohlik beruvchi hujjat hisoblanadi. Ushbu hujjat auditorlik hisoboti tarkibiga qo‘shib qo‘yiladi.
Masalan, “A” bankning filial balansida mavjud asosiy vositalarda suv bilan o‘chirilmaydigan bo‘yoq yordamida asosiy vositalarning inventar raqamlari yozilmagan. Filialda har bir xonaga inventarlar ro‘yxati yozib qo‘yilmagan, inventarlarning saqlash javobgarligi filial boshqaruvchisining buyrug‘iga asosan bank xodimlariga yuklatilmagan. Kamchilik bartaraf etildi.
Inventar raqami 4000147 bo‘lgan Canon 1 SENSYSMF 231 printeri hamda inventar raqami 4000148 bo‘lgan R4/N81 DUALCoreG 3260/DDR3 kompyuteri uchun bankning hisob siyosatiga asosan 20 foiz miqdorida eskirish hisoblanmasdan, 15 foiz miqdorida hisoblab kelingan. Kamchilik bartaraf etildi.
“A” bankning filialida 2018-yil 1-mart holatiga filial balansida jami 244 dona terminal mavjud bo‘lib, 91 donasining hisobi 16549- hisobvaraqda, 153 donasining hisobi 16541-hisobvaraqda yuritilmoqda. Ijaraga berilgan terminallar soni 137 dona bo‘lib,
16549-hisobvaraqdan 16 dona terminallar hisobi ortiqcha yuritilayotgani ma’lum bo‘ldi. Terminallar to‘liq inventarizatsiyadan o‘tkazilib, ijaradan qaytarib olingan terminallarni aniqlash hamda ularning hisobini 16541-hisobvaraqqa o‘tkazish tavsiya etiladi.

2.